Panangmatmat iti Lubong
“Naulimek a Holocaust”
Iti kapanunotan ti Oxfam, ti kangrunaan nga organisasion ti kaasi, nakaro unayen ti panagsagaba dagiti napanglaw iti lubong isu a maawaganen iti “nalimed a holocaust,” sigun iti Guardian Weekly, maysa a periodiko ti Britania. Iti report a nangilungalong iti lima-tawen a kampania a tumulong kadagiti napanglaw iti lubong, natakuatan ti Oxfam a maysa a kakalima iti populasion ti lubong ti agnanaed kadagiti 50 a kapanglawan a nasion. Naimatangan dagidiay met la a pagilian a nagsuek ti bingayda iti mateggedan ti lubong a nagbalin laengen a 2 a porsiento. Dumakdakkel met ti naggidiatan ti nabaknang ken napanglaw iti uneg dagiti pagilian. Agsagsagaba ti Mexico, kas pagarigan, iti nakaro a pinansial a krisis ken nasaknap a kinapanglaw ngem maigiddato a maim-imatanganna ti kapapartakan nga iyaadu dagiti bilionario. Kunaen ti pannakangiwat ti Oxfam: “Marikrikna dagiti panguluen ti lubong ken ti NU . . . a simmiasidan. Kasapulantayo ti baro a pangparang-ay nga agturong iti baro a milenio.”
Ad-adda a Makadangran Ngem Sigarilio
Daytoy ti naadaw a konklusion ti komite ti parliamento idiay India maipapan iti bidi, pagaammo met kas sigarilio ti napanglaw a tao. Mapattapatta a nasurok nga uppat a milion a lallaki, babbai, ken ubbing ti mangpataud iti nasurok a 300 milion a bidi iti kada aldaw, a parabalkut iti mekmek ti sigarilio iti bulbulong ti tendu ken galutan ti bassit a pinadis babaen iti sinulid. Sigun iti The Times of India, ipakita ti nabiit pay a report a dua ket kagudua a daras a mangpataud-kanser ti bidi ngem kadagiti sigarilio, pakaigapuan ti silicosis ken sarut, ken aglaon iti 47 porsiento a tar ken 3.7 porsiento a nikotina no idilig iti kalalainganna a sigarilio ti India nga addaan 36 porsiento a tar ken 1.9 porsiento a nikotina. Saan la a dagiti mannigarilio ti agpegpeggad. Ti minilion a tattao a mangisagsagana kadagiti bidi ti masansan a makita nga agtartrabaho iti napaut nga oras kadagiti narugit a kasasaad, a manglanglang-ab iti mekmek ti sigarilio kadagiti awan unay ti bentilasionna a kalapaw. Dagiti ubbing a trabahador ti nangnangruna nga agsagaba.
Dagiti Epekto ti Literasia Kadagiti Inna
Nabayagen a patien dagiti eksperto iti salun-at ti publiko a dakdakkel ti gundaway dagiti ubbing kadagiti napanglaw a pagilian nga agbiag no nakaadal dagiti innada—ngem dida pulos naammuan a ti laeng panagbasa ti kakaisuna a makatulong. Sigun iti magasin a New Scientist, ti maysa a panagadal a naaramid idiay Nicaragua “isut’ damo a nangpaneknek nga adda direkta nga epekto ti kaadda ti adal ti babbai iti salun-at ti annakda.” Ineksamen ti panagadal dagiti di nakaadal a babbai a kas adulto a nakipasetda iti nasaknap a programa ti literasia idiay Nicaragua iti nagbaetan ti 1979 ken 1985. Idi arinunos ti 1970’s, agarup 110 ti natay iti kada 1,000 a sibibiag a maipasngay nga annak dagiti di nakaadal nga inna. Idi 1985, bimmassit ti matmatay nga annak ti inna a nakasursuro nga agbasa iti programa iti 84 iti kada sangaribu. Nasaysayaat pay ti pannakataraon dagiti annakda. Di pay la masinunuo dagiti eksperto no apay a nasalsalun-at ken napapaut ti biag ti annak dagiti de adal nga inna.
Nadadael a Panagtalek
Nariribuk ti bassit nga ili ti Chesterfield Inlet idiay Hudson Bay sadi Northwest Territories ti Canada kadagiti pammabasol a nasaknap ti pannakaabuso dagiti ages-eskuela nga ubbing. Sigun iti magasin a Maclean’s, natakuatan ti kangrunaan a report a nabiit pay nga inruar ti gobierno dagiti insidente ti seksual ken pisikal a pannakaabuso dagiti katutubo nga ubbing nga Inuit iti nasuroken a 17 a tawen idi 1950’s ken 1960’s idiay Sir Joseph Bernier Federal Day School ken iti kabangibang a pagtaengan nga iwanwanwan ti Iglesia Katolika. Nakompleto ti polisia ti 21-bulan nga imbestigasion kadagiti 236 nga alegasion ti panangabuso ket inkeddengda a dida mangyuli iti darum—iti sumagmamano a kaso maigapu ta nagpason dagiti statute of limitations; iti dadduma maigapu ta lakayen wenno natay payen dagiti nakuna a nagbasol; iti dadduma maigapu ta di mabigbig ti dadduma a sigud nga estudiante dagiti nangabuso kadakuada. Kinuna ti Maclean’s: “Nupay ti panaglabas ti panawen ti namagbalin a narigrigaten a madusa dagiti makuna a nakabasol, daytat’ saan pay la a nangpunas iti nasaem a rikna dagiti biktima.”
Madaddadael a Biag ti Pamilia
Komusta ti pamilia kadagitoy nga aldaw? Sigun iti United Nations Department of Public Information, iti promedio, mangbusbos dagiti amma iti sangalubongan iti kurang pay a maysa nga oras iti kada aldaw laeng a kaduada ti annakda—idiay Hong Kong, innem la a minuto ti promedio. Umad-adu dagiti agsolsolo a nagannak. Idiay United Kingdom, kas pagarigan, kagudua iti amin a naipasngay idi 1990 ti impasngay ti di kasado a babbai. Dumegdegdeg met ti kinaranggas iti pamilia. Mapattapatta a kadagiti ubbing nga agnanaed idiay Estados Unidos ken Akinlaud a Europa, 4 a porsiento ti makapadas iti nakaro a kinaranggas iti uneg ti pagtaengan iti kada tawen. Agprobproblema met dagiti lallakay ken babbaket. Kunaen ti report ti NU: “Uray kadagiti makuna a ‘napanglaw’ a pagilian iti European Union (EU), maysa a kakalima iti populasion dagiti lallakay ken babbaket ti talaga nga agbibiag iti kinapanglaw, masansan a naiputputong iti ghetto kadagiti siudad a di sustentuan dagiti pamilia ken asideg a kabagianda.”
Dagiti Peggad ti Internasional a Panangalbasia
Di makaay-ayo ti imbunga ti nawaywayan a panagbiahe manipud Akindaya a Europa nga agturong iti Akinlaud a Europa: internasional a panangalbasia. Manipud 1991, mapattapatta a 15,000 a babbai ti nagturong iti Akinlaud a Europa manipud Akindaya a Europa kas mail-order brides. Napanglaw ti adu a babbai ket ar-arapaapenda ti nanamnam-ay a biag, isu nga aprobetsarenda ti anunsio ti maysa nga ahensia ti panangalbasia. Masansan a madadael ti arapaapda no agtungpal ti babai iti pannakaiputputong iti ganggannaet a lugar ken iti sidong ti naulpit nga asawa. Maysa a nobia a taga Poland ti nakaro a kinabil ti asawana idiay Alemania nga uray la nagtalaw a nagturong iti kakaykayuan ket naglemmeng sadiay iti dua nga aldaw iti sidong ti makaketter a temperatura. Maigapu iti nakaro a lamiis, nasken a maputed ti kannigid a saka ken kannawan a gurongna. Kinuna ti Ingles a periodiko a Guardian Weekly: “Ahensia met gayam iti panagbalangkantis ti adu kadagiti ahensia a managalbasia. Allukoyenda dagiti babbai a mapan idiay ballasiw taaw sada isagmak ida kadagiti balay a pagpalpaliwaan. Masansan a mapapatay dagidiay agkedked.”
Panagulaw nga Agbiahe
Maulawkay kadi no agbiahekayo? No kasta, saan la a dakayo ti kasta. Ireport ti International Herald Tribune a siam iti kada 10 a tattao ti maulaw no agbiaheda iti nadumaduma a kasasaad. Maulaw met uray dagiti aso, nangnangruna dagiti úken. Maulaw uray pay ti ikan a maibiahe babaen iti bilog no nadawel ti baybay! Ania ti remedio? Adu a tattao ti agsapul iti bang-ar babaen kadagiti agas, a magatang iti kaaduan a parmasia. Adtoy ti dadduma pay a singasing a mabalin a makatulong: Dikay agbasa no agtartaray ti lugan. Agtugawkayo iti lugar a saan unay a nakuti—iti makinsango a tugaw ti kotse, kas pagarigan, wenno iti batog ti payak ti eroplano. Kitaenyo ti adayo a bambanag, kas kadagiti pagtugmokan ti langit ken daga. No diyo kayat dayta, agkidemkayo.
Kumarkaro ti Polusion ti Angin Idiay Francia
Agpapan pay kadagiti nagkaykaysa a panagregget a mangparmek iti dayta, kumarkaro ti polusion iti angin ken mangpatpataud iti nakaro a peggad ti salun-at iti minilion nga agnanaed idiay Paris ken dadduma a siudad ti Francia. Nupay no dagiti industria ti kemikal ti kangrunaan a mapabasol idi, ita ti lugan isun ti makagapu ti 80 porsiento a polusion kadagiti siudad. Nagdoble ti bilang dagiti lugan idiay Francia manipud 1970, nga immadu manipud 12 milion a nagbalin a 24 milion, buyogen ti 3.2 milion idiay la rehion ti Paris. Kunaen ti periodiko ti Paris a Le Monde nga impakita ti nabiit pay a panagadal ti gobierno nga iti kada iyaadu ti maurnong a makasabidong a gas idiay rehion ti Paris, adda katupagna nga iyaadu dagiti matay ken mayospital gapu kadagiti sakit iti aangsan. Bassit pay la ti naipatungpal a pudno a solusion. Nabatad a pagamkan dagiti politiko a di la ket ta di makaay-ayo kadagiti botante a tsuper ti aniaman a nainget unay a solusion.
Depekto ti Panagsao Dagiti Ubbing
Natakuatan dagiti managsirarak idiay University Clinic for Communication Disorders idiay Mainz, Alemania, nga adda depekto ti panagsao ti maysa iti kada uppat nga ubbing a di pay ages-eskuela. “Kasla diak patien dagiti bilang,” impudno ni Propesor Manfred Heinemann, direktor ti klinika. Sinubok dagiti doktor ken nars dagiti ubbing nga agtawen iti tallo ken uppat ket natakuatanda a 18 agingga iti 34 porsiento ti adda depekto ti panagsaoda. Uppat laeng a porsiento ti katupag a bilang idi 1982. Apay nga immadu? “Napalalot’ panagbuya dagiti pamilia iti TV ken saanda unayen nga agpapatang,” ireport ti Aleman a periodiko a Der Steigerwald-Bote. Kasla dagiti video, TV, ken computer games ti mangal-alan iti akem dagiti nagannak iti adu a pamilia. Napaliiw dagiti managsirarak a dadduma nga ubbing a marigatan nga agsao ti kaskasdi “nga agtignay a dagus” no agay-ayamdan iti computer.