Ti Mammapatay a Virus Saplitenna ti Zaire
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY AFRICA
MAYSA a rumangrang-ay nga ili ti Kikwit, Zaire, iti deppaar ti natutudo a kabakiran. Ti 42 ti tawenna a ni Gaspard Menga Kitambala, nga agnanaed iti ruar ti siudad, ti kakaisuna a Saksi ni Jehova iti pamiliana. Aglaklako iti uging ni Menga. Agar-aramid iti uging idiay kabakiran, iyempakena dayta sana susuonen nga ipan idiay Kikwit.
Idi Enero 6, 1995, nagsakit. Namindua a natumba iti dalanna nga agawid manipud kabakiran. Apagsangpetna idiay balayda, imbagana a nasakit ti ulona ken aggurigor.
Iti simmaganad a sumagmamano nga aldaw, kimmaro ti kasasaadna. Idi Enero 12, impan ti pamiliana idiay Kikwit General Hospital. Tinulongan dagiti Saksi idiay kongregasion ni Menga ti pamilia a nangtaripato kenkuana idiay ospital. Nakalkaldaang ta kimmaro ti kasasaadna. Nangrugi a nagbakuar iti dara. Nakarot’ panagdaringungona ken rimmuar ti dara uray kadagiti lapayagna. Idi Enero 15, isut’ natay.
Di nagbayag, nagsakit ti dadduma a miembro ti pamilia Menga a nakasagid iti bagina. Idi kattapog ti Marso, natay ti 12 nga asideg a kabagian ni Menga, agraman ni baketna ken dua kadagiti innem nga annakna.
Idi ngalay ti Abril, nagsakit metten dagiti personnel ti ospital ken natay iti kasasaad nga umasping ken Menga ken ti pamiliana. Dagus a nagwaras ti sakit iti dua a sabali nga ili iti rehion. Nalawag a kasapulan ti makinruar a tulong.
Napan idiay Kikwit ni propesor Muyembe, ti kangrunaan a virologist ti Zaire, idi Mayo 1. Idi agangay, imbagana iti Agriingkayo!: “Inkonklusionmi nga agsagsagaba ti Kikwit iti dua nga epidemia: umuna isut’ panagtakki a maigapu iti bacteria, ken ti maikadua isut’ nakaro a panagpadara a napakuyogan iti gurigor gapu iti maysa a virus. Siempre, kasapulan idi a pasingkedanmi daytoy a diagnosis. Isu a nangurnongkami iti bassit a dara manipud kadagiti pasiente ket impatulodmi dayta tapno masukimat idiay Centers for Disease Control (CDC) sadi Atlanta, U.S.A.”
Pinasingkedan ti CDC ti atapenen da Muyembe ken dadduma a doktor idiay Zaire. Ebola ti sakit.
Makapapatay a Sakit
Nagkaro ti virus nga Ebola. Nagpardas a mangpapatay. Awan bakuna para iti dayta, ket awan naammuan a pangagas kadagiti biktimana.
Idi 1976 ti damo a pannakatakuat ti Ebola. Naipanagan iti maysa a karayan idiay Zaire, sinaplit ti sakit ti akin-abagatan a Sudan ket iti ababa a tiempo idi agangay iti akin-amianan a Zaire. Timmanor manen iti basbassit a kasaknap idi 1979 idiay Sudan. Kalpasanna, malaksid iti sumagmamano a naisalsalumina a kaso dagiti tattao a matmatay kadagiti sintomas nga umasping iti Ebola, nagpukaw ti sakit iti adun a tawen.
Makapapatay unay ti Ebola virus nga uray la inadal dayta dagiti sientista idiay Atlanta iti katatalgedan ti seguridadna a laboratorio a nabangon nga addaan iti sistema ti bentilasion a manglapped iti panagtalaw ti aniaman a mayangin a mikrobio. Sakbay a sumrekda iti laboratorio, agisuot dagiti sientista iti pangsalaknib a kawes a kas iti “space suit.” Ag-shower-da iti disinfectant no rummuardan [iti laboratorio]. Nangitugot ti timpuyog dagiti doktor nga immay idiay Kikwit kadagiti pangsalaknib nga aruaten—maibelleng a guantes ken kallugong, goggles, ken espesial a pagabbongda iti intero a bagi a di mangipalubos iti isasarút ti virus.
Maisupadi, kaaduan a residente ti Kikwit ti awanan iti pannakaammo ken aruaten a mangsalaknib iti bagida. Nupay ammoda a napeggad, inrisgo ti dadduma ti biagda a taripatuen dagiti masakit nga ay-ayatenda. Imbaklay dagiti gagayyem ken pamilia dagiti masakit ken bangkay nga awan man lat’ pangsalaknibda. Terible a pannakagudas ti imbungana; sinaplit ti virus dagiti intero a pamilia.
Panangkontrol iti Kellaat nga Itatanorna
Nagtignay ti sangalubongan a komunidad iti panagpaarayat ti Kikwit babaen kadagiti donasion a kuarta ken alikamen iti medisina. Nageroplano dagiti timpuyog ti imbestigador manipud Europe, South Africa, ken United States. Nagkadua ti panggepda nga immay: umuna, tumulong a mangkontrol iti kellaat nga itatanor; ken maikadua, takuaten no sadinot’ paggigianan ti virus iti baet dagiti epidemia.
Tapno tumulongda a mangpasardeng iti epidemia, nagsapul dagiti mangay-aywan iti salun-at iti kada eskinita iti asinoman a nangipakita kadagiti sintoma ti sakit. Nayospital ti masakit, a sadiay naikuarantinas ken naaywananda a sitatalged. Nabungon kadagiti plastic ken naitabon a dagus dagiti natay.
Nailungalong ti nasaknap ken naganetget a kampania a mangipaay iti umno nga impormasion maipapan iti sakit kadagiti mangay-aywan iti salun-at ken iti kaaduan a publiko. Sibibileg a namakdaar ti paset ti mensahe maibusor kadagiti tradisional a kustombre ti panagipumpon, a babaen iti seremonia, dagiti pamilia sagiden ken digusenda ti bangkay.
Panangbirok iti Pagtataudan ti Virus
Kayat idi a maammuan dagiti sientista no nagtaudan ti virus. Ti naammuanmi ket: Saan nga agwaywayas nga agbiag nga organismo dagiti virus, makabael a mangan, uminum, ken agpaadu a bukodda. Tapno makalasat ken agpaaduda, masapul a rauten ken gundawayanda ti komplikado nga estruktura dagiti sibibiag a selula.
No impektaran ti virus ti maysa nga ayup, masansan a mutual coexistence (agbinnadang a panagbiag) ti relasion—saan a papatayen ti ayup ti virus, ket ti virus saanna a papatayen ti ayup. Ngem no makasagid ti tao iti naimpektaran nga ayup sa amangan ta mayakar ti virus iti tao, mabalin a makapapatay ti virus.
Tangay tattao ken sunggo ti papatayen a dagus ti Ebola virus, ipapan dagiti sientista nga agbibiag la ketdi ti virus iti sabali nga organismo. No matakuatan dagiti opisial ti salun-at no ania a kita nga organismo ti mangaw-awit iti virus, no kasta, mabalin a makaaladanto kadagiti epektibo a pangkontrol ken pangliklik iti kellaat nga itatanorna manen iti masanguanan. Ti saludsod a di pay nasungbatan maipapan iti Ebola ket, Paggianan ti virus iti baet ti epidemia dagiti tattao?
Tapno masungbatan ti saludsod, masapul a tuntonen dagiti managsirarak ti gubuayan ti virus. Napaneknekan a napaay dagiti panagregget a sapulen ti organismo iti ayup kalpasan dagiti napalabas a kellaat nga itatanor. Ngem nangipaay iti baro a gundaway ti epidemia idiay Kikwit.
Impapan dagiti sientista a ti umuna a biktima ti epidemia ti Kikwit isu ni Gaspard Menga. Ngem kasano a naimpektaran? No naggapu iti maysa nga ayup, ania a kita ti ayup dayta? Lohikal a mabalin a masarakan ti sungbat iti kabakiran a nagtrabahuan ni Menga. Nangiwayat dagiti ragup a timpuyog iti 350 a silo kadagiti lugar a nagaramidan ni Menga iti ugingna. Nakatiliwda kadagiti marabutit, shrew, pilat, alutiit, uleg, lamok, sand fly, ayam, kiteb, kuto, chigger, ken timel—agdagup iti 2,200 a babassit nga ayup ken 15,000 nga insekto. Dagiti sientista, a nakasuot iti pangsalaknib nga aruaten, ti nangpapatay kadagiti ayup iti anesthetic gas. Kalpasanna, impatulodda dagiti sample a tisyu idiay United States, a sadiay mabalin a mausigda agpaay iti virus.
Tangay gistay saan a limitado ti posible a paglemmengan ti virus, di masinunuo a masarakanto ti gubuayan. Imbaga ni Dr. C. J. Peters, a mangidadaulo iti benneg ti special pathogens idiay CDC: “Ti panagkunak ita a tiempo, limapulo la a porsiento ti gundawaymi a mangsapul iti organismo ti Ebola virus.”
Mapukpukawen ti Epidemia
Idi Agosto 25, opisial a naiwaragawag a nalpasen ti epidemia, awanen dagiti kabbaro a kaso iti 42 nga aldaw, a mamindua iti tiempo ti maximum incubation. Apay a saan unay a nagsaknap ti epidemia? Maysa a rason isut’ internasional a panagregget dagiti mangay-aywan iti salun-at a mangkontrol iti epidemia. Ti sabali a makagapu a nangpaababa iti epidemia isut’ kinakaro a mismo ti sakit. Agsipud ta nagparang ken natay a dagus ken nayakar laeng babaen ti panangsagid, saan a nagwaras iti adu a tattao.
Ipakita dagiti opisial a rekord a 315 a tattao ti naakaran iti sakit ket natay ti 244 kadakuada—ti promedio nga ipapatay a 77 porsiento. Saanen nga aktibo ti Ebola ita a tiempo. Idiay baro a lubong ni Jehova, awanto daytan iti agnanayon. (Kitaenyo ti Isaias 33:24.) Kabayatanna, pampanunoten dagiti tattao, ‘Tumanorto aya manen ti Ebola ken mangpapatay?’ Nalabit. Ngem awan ti makaammo no sadino wenno kaano.
[Kahon iti panid 25]
Ti Relasion ti Ebola iti Dadduma a Sakit
Mammapatay ti Ebola, kaskasdi a ti dakdakkel a pangta kadagiti Africano isut’ saan unay a nakaro a sakit. Kabayatan ti itatanor manen ti Ebola, siuulimek a nanggudas ti dadduma a sakit. Naipadamag a sumagmamano a gasut a kilometro iti daya ti Kikwit, 250 a tattao ti nabiit pay a nasaplit iti polio. Iti amianan a laud, ti makapapatay a kita ti cholera ti nangsaplit iti Mali. Iti abagatan, idiay Angola, 30,000 a tattao ti nasaplit iti sleeping sickness. Idiay ballasiw ti nalawa a lugar iti Akin-laud nga Africa, rinibu ti nagudas iti epidemia a meningitis. Kinuna ti The New York Times: “Kadagiti Africano, rumsua ti makariribuk a saludsod no apay nga awan man la ti nangkonsiensia iti lubong iti inaldaw, makapapatay a pannakaisarang [ti Africa] iti malapdan unay koma a saksakit.”
[Ladawan iti panid 24]
Sapsapulen dagiti sientista ti pagtaudan ti makapapatay a virus