Ti Pakasaritaan ti Irarang-ay ti Wayawaya nga Agsao
ITI intero a historia, nakidangadangen ti tao maipaay iti wayawaya nga agsao. Naipaulogen dagiti linteg, napagdadangadanganen dagiti gubat, ken napukawen dagiti biag gapu iti kalintegan a mangyebkas iti kapanunotan iti publiko.
Apay a ti kasta a kasla gagangay a kalintegan ginargarina ti panagsusupiat, agingga pay iti punto a maibukbok ti dara? Apay a dagiti kagimongan, agpadpada idi napalabas ken iti agdama, nasken a lapdan wenno iparitda pay ketdi ti panangusar itoy a kalintegan?
Dagiti kababalin iti wayawaya nga agsao nga agpaay kadagiti tattao nagpallayog a kasla maysa a pendulum ti relo. No dadduma mamatmatan ti wayawaya nga agsao a kas pribilehio a tagiragsaken. Iti dadduma a tiempo, naibilang a maysa a parikut a masapul a tamingen dagiti gobierno wenno relihion.
Yantangay napno ti historia kadagiti pakasaritaan dagidiay nakidangadang maipaay iti kalintegan a mangyebkas iti kapanunotan iti publiko, a masansan a nangituggod iti naranggas a pannakaidadanes wenno pannakapapatayda, ti panangrepaso iti dadduma kadagitoy a pasamak rumbeng a mangipaay kadatayo iti pannakaawat iti parikut.
Dagiti estudiante iti historia mabalin a malagipda ti Griego a pilosopo a ni Socrates (470-399 B.C.E.), a dagiti kapanunotan ken pannursurona naibilang kas makadangran nga impluensia iti moral dagiti agtutubo iti Atenas. Daytoy ti namagluksaw unay kadagiti napolitikaan ken relihioso a papangulo iti Griego a herarkia ken nangituggod iti ipapatayna. Ti pakaasina iti sanguanan ti hurado nga idi agangay nangpabasol kenkuana ti agtalinaed a maysa kadagiti kabilgan a depensa ti wayawaya nga agsao: “No itukonyo nga absueltuendak iti daytoy a tiempo iti kondision a diakton iyebkas ti kapanunotak iti kastoy a panangsapul iti kinasirib, ket no matiliwak manen a mangar-aramid itoy matayak la ketdi, rumbeng a kunaek kadakayo, ‘Lallaki a taga Atenas, agtulnogakto iti Dios imbes a kadakayo. Bayat a sibibiag ken napigsaak diakto sumardeng a sumurot iti pilosopia ken ti mamagbaga ken mangallukoy iti asinoman a maam-ammok. Ta daytoy la ketdi ti bilin ti Dios . . .’ Ket, kadakayo a taga Atenas, itultuloyko a kunaen, ‘Absueltuendak man wenno saan; dinto agbaliw ti panagtignayko, uray no matayak gapu iti dayta iti mamin-adu a daras.’”
Bayat ti panaglabas ti tiempo, ti immuna a pakasaritaan ti Roma nakitana ti panagpallayog ti pendulum nga agturong iti manmanon a panangiparit, ngem nagsubli ti ad-adu a panangiparit bayat ti ilalawa ti imperio. Tinandaan daytoy ti panangrugi ti kalilideman a tiempo iti wayawaya nga agsao. Bayat ti panagturay ni Tiberius (14-37 K.P.), awan ti naipakita a panangpanuynoy kadagidiay agsao a maibusor iti gobierno wenno kadagiti pagalagadanna. Ket saan laeng a ti Roma ti bimmusor iti wayawaya nga agsao; isu idi daytoy ti tiempo a pinilit dagiti pangulo a Judio ni Poncio Pilato a mangpapatay ken Jesus gapu kadagiti pannursurona ken binilinna pay dagiti apostolna nga isardengda ti mangasaba. Situtulok met idi dagitoy a matay imbes a sumardengda.—Aramid 5:28, 29.
Bayat ti kaaduan a panawen iti historia, ti kalintegan ti umili nga ipaay dagiti gobierno masansan a nabaliwan wenno naikkat no pagayatanda, a nangituggod iti agtultuloy a pannakidangadang iti wayawaya nga agsao. Nangrugi idi Edad Media, kinalikaguman ti dadduma kadagiti tattao ti naisurat a sao a mangilawlawag iti kalinteganda, a limitaran ti panangkontrol ti gobierno kadagidiay a kalintegan. Kas banagna, nangrugi a naaramid ti adu nga alagaden ti paglintegan. Mairaman kadagitoy ti Magna Carta, maysa a naisangsangayan nga alagaden iti tay-ak dagiti kalintegan ti tao. Kalpasanna dimteng ti English Bill of Rights (1689), ti Virginia Declaration of Rights (1776), ti French Declaration of the Rights of Man (1789), ken ti United States Bill of Rights (1791).
Nangngegan ti maika-17, maika-18, ken maika-19 a siglo ti timek dagiti kangrunaan a tattao iti historia a nangyebkas a paborda iti wayawaya ti panangyebkas. Ti Ingles a dumadaniw a ni John Milton, a malaglagip gapu iti Paradise Lost, insuratna idi 1644 ti maysa a mabigbigbig a pampleta nga Areopagitica kas argumento a maibusor iti pannakalapped ti wayawaya nga agipablaak.
Nasaksian ti maika-18 a siglo ti irarang-ay ti wayawaya nga agsao idiay Inglatera, nupay nagtalinaed dagiti panangiparit. Idiay America, ipappapilit idi dagiti kolonia ti kalintegan a wayawaya nga agsao, agpadpada babaen iti ngiwat ken surat. Ti Konstitusion ti Commonwealth iti Pennsylvania, idi Setiembre 28, 1776, kas pagarigan, kinunana iti pasetna: “A dagiti tattao adda kalinteganda iti wayawaya nga agsao, ken agsurat, ken agipablaak kadagiti ing-ingpenda, ngarud di rumbeng a malapdan ti wayawaya nga agipablaak.”
Daytoy a sasao ti inspirasion para iti First Amendment iti Konstitusion ti E.U. idi 1791, a nangiwaragawag iti kapanunotan dagiti nangbuangay iti American Constitution maipapan iti maipatpateg a kalintegan ti tattao: “Di mangpanday ti Kongreso iti linteg panggep iti panangipasdek iti relihion, wenno ti panangipawil iti nawaya a panangalagad iti dayta; wenno panangkettel iti wayawaya nga agsao, wenno agipablaak; wenno ti kalintegan dagiti tattao nga agtataripnong a sitatalna, ken mangpetision iti Gobierno a mangrisut kadagiti di pagkikinnaawatan.”
Impablaak ti maika-19-siglo a pilosopo nga Ingles a ni John Stuart Mill ti salaysayna nga “On Liberty” idi 1859. Masansan a naadaw ken natukoyen kas maysa kadagiti katatan-okan iti amin a sasao a mangitantandudo iti wayawaya nga agsao.
Dagiti pannakidangadang maipaay iti kalintegan nga agsao a siwayawaya iti publiko, nupay kasta, saan a nagpatingga iti isasangpet dagiti makuna a nalawlawagan a tawen daytoy maika-20 a siglo. Gapu iti panangikagumaan a manglapped iti wayawaya nga agsao idiay America, kas pagarigan, dagiti waragawag a mangikalintegan iti dayta a wayawaya nagallungogan kadagiti korte, agpadpada kadagiti nababa a korte ken iti Korte Suprema iti Estados Unidos.
Imbagan ni Hues Oliver Wendell Holmes, Jr., iti Korte Suprema ti E.U., ti pammatina iti nawaya a panagsao iti adu a pangngeddeng ti korte. Iti panangdeskribirna iti pakaibatayan ti siwayawaya a panagsao, kinunana: “No adda aniaman a prinsipio iti Konstitusion a masapul nga ad-adda a magun-odan, dayta ti prinsipio ti siwayawaya a kapanunotan—saan a siwayawaya a kapanunotan agpaay kadagidiay nga umanamong kadatayo no di ket siwayawaya a kapanunotan agpaay iti kaguratayo.”—United States v. Schwimmer, 1928.
Ti di panangikankano itoy a prinsipio ti nangrubrob kadagiti panagdadangadang iti korte a namagtalinaed iti panagpallayog ti pendulum iti nagbaetan ti wayawaya ken panangpilit. Masansan a ti kapanunotan ket, “Siwayawayaak nga agsao—ngem sika saan.” Iti librona a kastoy ti paulona, isitar ni Nat Hentoff dagiti gundaway a nagbaliw ti opinion dagiti napinget a mangikalkalintegan iti First Amendment a naibuyog iti pendulum, no maitunos kadagiti paniriganda. Isitarna dagiti kaso a binaliktad ti Korte Suprema ti E.U. ti dadduma a pangngeddengna, agraman ti dadduma nga adda pakainaiganna kadagiti Saksi ni Jehova ken ti adu a tawen a pannakidangadangda iti kalintegan nga agsao a siwayawaya maipapan iti relihioso a patpatienda. Maipapan kadakuada, nagsurat: “Dakkel ti paset dagiti miembro dayta a pammati bayat ti adu a dekada iti panangpalawa iti wayawaya ti konsiensia babaen kadagiti maitunos-konstitusion a darum.”
Adu a mangus-usig ti linteg ken moderno a historiador ti nagsuraten iti nakaad-adu maipapan iti adu a panagdadangadang a napaglalabanan iti korte a mangsalaknib iti wayawaya nga agsao iti arinunos daytoy maika-20 a siglo, saan laeng nga idiay America no di ket iti dadduma pay a pagilian. Pulos a di naipanamnama ti wayawaya nga agsao. Nupay pagpannakkel dagiti gobierno ti wayawaya nga ipaayda kadagiti umilida, mapukaw dayta no masukatán ti gobierno wenno dagiti hues, kas impakitan dagiti kapadasan. Dagiti Saksi ni Jehova ti kangrunaan iti pannakidangadang agpaay itoy maipatpateg a wayawaya.
Iti librona a These Also Believe, isurat ni Propesor C. S. Braden: “Nakaaramidda [dagiti Saksi ni Jehova] iti naisangsangayan a serbisio iti demokrasia babaen ti pannakidangadangda a mangitalimeng iti kalinteganda kas umili, ta iti pannakidangadangda adu unay ti naaramidanda a mangpatalged kadagidiay a kalintegan agpaay iti tunggal grupo a minoridad iti America. No maraut ti kalintegan kas umili ti aniaman a maysa a grupo, saan a natalged dagiti kalintegan ti sabali a grupo. Nakaaramidda ngarud iti maitutop a kontribusion iti pannakaitalimeng ti sumagmamano kadagiti kapapatgan a banag iti demokrasiatayo.”
Narigat a maawatan dagiti managayat-wayawaya a tattao no apay a dadduma a gobierno ken relihion iparitda daytoy a wayawaya kadagiti umilida. Panangilibak dayta iti kangrunaan a kalintegan ti tao, ket adu a tattao iti intero a lubong ti agsagsagaba iti sidong ti pannakalapped daytoy a wayawaya. Dagiti kadi kababalin iti wayawaya nga agsao, uray pay kadagiti pagilian a mangtagtagiragsak itoy a kangrunaan a kalintegan, agtultuloy nga agpallayog nga agsublisubli a kas maysa a pendulum? Wenno ti kadi kapanunotan a wayawaya nga agsao ti mausarto a mangikalintegan iti imoral wenno naalas a pagsasao? Ikalkalinteganen dagiti korte ti supiat.
[Ladawan iti panid 3]
Inkalintegan ni Socrates ti wayawaya nga agsao
[Credit Line]
Musei Capitolini, Roma