No Apay Binaliwanna Dagiti Ipangpangrunana

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRITANIA

Kellaat a nagallungogan ti napigsa a tokar ti kanta. Kasta unay ti lawag dagiti melodia a kaslattay awan patinggana. Timmakderak a naimayeng. “Nightingale dayta!” inyarasaas ni Jeremy. Nagin-inayadkami a nangtaraigid iti kakaykayuan, nga inkarkarigatanmi nga ammuen no pagtataudan dayta a nadayag nga uni. Kalpasanna, nasirpatanmi ti managbabain, di agpadlaw a napusyaw-kape ti marisna a billit iti kasamekan. “Naimbag ta nakitata,” kinuna ni Jeremy bayat a nagawidkami. “Manmano la a tattao ti makakita iti dayta.”

TINAGIRAGSAKKO a busbosen ti aldaw a kadua ni Jeremy, ti warden ti Minsmere, 800 nga ektaria a pagitalimengan ti nakaparsuaan iti Royal Society for the Protection of Birds (RSPB), a masarakan iti maysa kadagiti kadadayaan a paset ti Inglatera. Kabayatan ti maikadua a gubat sangalubongan, nalayus daytoy a paset ti kosta ti North Sea tapno sumraen ti posible a panangraut dagiti Aleman. Kas resultana, naipasdek dagiti pagmulaan iti runo ket nangrugi dagiti billit iti baresbes a mangkolonia iti malaylayus a pagpastoran. Lallalo a naadda ti gagar idi 1947 idi nagumok ti uppat a pagassawaan nga avocet, tangay saan a nagpaadu daytoy a kita idiay Britania iti nasuroken a 100 a tawen.

Di nagbayag ti RSPB ti nangsukáten iti disso, ket maysa itan a pagitalimengan a lugar a sangalubongan ti kinapategna. Malaksid kadagiti pagmulaan iti runo, ti pagindegan dagiti billit iramanna ti libtong ti apgad ken tamnay​—ti kadakkelan ti maawagan Scrape​—napuskol, napino a kadaratan, baresbes, karuotan, naagneb a daga, ken kakaykayuan a napno iti ababat’ biagda a mula ken parua. Nasurok a 330 a kita ti billit ti nairekord, 100 wenno nasursurok kadakuada ti agpapaadu iti daytoy a pagitalimengan. Daytoy a dakkel a kinanadumaduma ti biag ti billit ti kangrunaan a maigapu iti ruta ti migrasion iti makindaya a kosta, ngem adda met naaramidan ti nasigo a panangaywan.

“Immayak ditoy idi 1975,” kinuna kaniak ni Jeremy, “agsipud ta nangiparang ti Minsmere iti naisangsangayan a karit. Manipud 1966, nagbalin a simbolo ti avocet, ket idi agangay ti logo, ti RSPB. Matmatan itan ti adu ti Minsmere kas ti kadakkelan a pagitalimengan ti RSPB, a mangpaspasangbay iti aginggat’ 80,000 a sangaili iti kada tawen.”

Ti Damo a Karit

“Naparayray ti interesko idiay eskuelaan,” intuloy a kinuna ni Jeremy bayat a nagnakami sadiay. “Naadalko a singsingan dagiti billit sadiay ken adalen ti migrasion. Idi arinunos ti dekada ti 1960, singsingsingak ti nagbaetan ti 12,000 ken 20,000 a billit iti kada tawen kas pagpalpaliwaan. Kalpasanna, inawisnak ni Chris Mead iti British Trust for Ornithology a makikadua iti maysa nga ekspedision idiay España tapno singsingan dagiti bimmallasiw-Sahara a migrante. Nangisit a pino nga iket ti nausar, agduduma manipud 6 agingga iti 18 a metro ti kaatiddogna, a nalawa ti pannakaibitinna ken siaannad a naikabil kadagiti kayo kas background tapno saan a makita dayta dagiti billit. Saan a madangran dagiti billit, ket bayat a mairuarda iti iket, maysa a bassit a pakabigbigan a singsing, kadawyanna naaramid iti Monel Metal, ti maisingsing iti gurong.a Kasapulan met ti kinasigo no ibulos dagiti billit. Ti managsingsing iti billit pulos a saanna nga ipallatok dagiti billit, kas mabuyayo no dadduma iti television. Basta bulosanna latta idan a mapan inton kayatda. Dagiti swift, kas pagarigan, ti kumpet iti lupot a de-lana ken agtayab laeng no nakasaganadan.

“Makapainteres unay a kapadasan dayta a nagbakasionak iti innem a lawas​—ket napukawko ti panggedak gapu iti dayta! Kas resultana, inkeddengko nga itultuloykon ken aramidek ti pagay-ayatko nga aramiden​—ti panangitalimeng iti nakaparsuaan, nangnangruna kadagiti billit. Magagaranak idi inawisnak ti RSPB a makikadua kadakuada idi 1967.”

Ti Pateg ti Kankanta ken Uni Dagiti Billit

Kasanoyo a mailasin ti billit? No dadduma babaen iti panagkita, ngem ad-adda a mapangnamnamaan ti panangilasin babaen iti kanta, wenno uni ti billit. Agdinamag ti kinasigo ni Jeremy itoy a banag. Buyogen panangpadayaw nga insurat ti naturalist a ni David Tomlinson a ni Jeremy “saanna laeng a mailasin dagiti billit babaen iti kantada, ngem talaga a mapaneknekak a mailasinna ida babaen ti pamay-an a panagunida iti tangatang!”

“Agtutungtong dagiti billit,” inlawlawag ni Jeremy. “Tunggal uni kaipapananna ti sabali a banag. Kas pagarigan, iti lugar a manglawlawlaw ti mangan kadakuada, dagiti avocet, lapwing, gull, ken ti redshank aminda ti addaan iti bukodda a naisangsangayan nga uni, ngem tunggal uni kaipapananna ti maymaysa a banag: ‘Adda lobo iti aglawlaw!’ Mariingak no kua iti nargaan a turogko ket ammok a dagus no ayan ti lobo iti kita ti billit nga agun-uni. Ngem diyo liplipatan a natadem met ti panagdengngeg dagiti lobo. Pampanunotenmi idi no apay a saan a naballigi ti panagadu dagiti tern iti maysa a tawen ket naammuanmi a dumdumngeg gayam idi ti maysa a lobo iti uni dagiti piek iti uneg dagiti itlog sakbay a mapessaanda. Apaman a nasarakanna ida, kinnanna ida!”

Ti Arte ti Panangaywan iti Billit

Makairekord ti naimbag a manangaywan iti billit idiay Britania agingga iti 220 a nadumaduma a kita iti kada tawen. Dagiti twitcher (mangad-adal kadagiti narasay a kita ti billit), napasnek a manangaywan iti billit a makiin-innuna a mangirekord iti makitada a narasay a billit, ti makailasin agingga iti 320.b Dagiti damag a pannakakita ti mangtignayto kadakuada nga agbiahe iti intero a pagilian tapno kitaenda a mismo. Ad-adda payen a kontento ni Jeremy. “Diak agmaneho iti nasurok a 16 a kilometro tapno kitaen ti narasay a kita,” kinunana. “Kinapudnona, adda laeng tallo a kinitak isu a nagbiaheak: ti nutcracker, buff-breasted sandpiper, ken ti great bustard, nga amin ti adda iti uneg ti 16 a kilometro. Nupay ammok a naimbag ti 500 a kita, naamirisko a bassit pay laeng a porsiento ti ammok iti amin a kita ti billit nga adda. Ammom, adda agarup 9,000 a kita ti billit iti intero a lubong!”

Bayat nga inturongmi dagiti teleskopiomi kadagiti baresbes, kinuna pay ni Jeremy buyogen iti panagpanunot: “Diak idi pinampanunot ti naragragsak ken nabungbunga a biag, nangruna iti 16 a tawenko idiay Minsmere!” Minatmatak ket nalagipko ti artikulo a nabiit pay a nagparang iti The Times, maysa a periodiko ti London. Kinunana: “Ti Minsmere ti kangitingitan ti balligina [ni Jeremy], ti trabaho ti biagna.” Panawanen ni Jeremy ti Minsmere. Apay?

Dagiti Bukel ken Panagtubo

Iti agsapa, nasaksianmi ti naisangsangayan a panagasawa ti avocet. “Ti naan-anay a kinapintasna,” impaganetget ni Jeremy, “saan a maigapu iti maysa a kita ti ebolusionario nga ilalasat. Ngem malagipko nga inaminko sumagmamano a tawenen ti napalabas, idi napagsaludsodanak no patiek nga adda Dios: ‘Awan pamalatpatak​—ket diak ammo no kasanok a maammuan!’ Isu nga idi naparegtaak a mangusig iti Biblia, dagus nga immanamongak. Bassit lat’ ammok maipapan iti dayta ket naamirisko nga awan pagdaksanna no usigek ti Biblia​—ket nalabit adda maganabko. Ita, kas resulta ti nasursurok, panawakon ti Minsmere tapno agbalinak nga amin-tiempo a ministro.”

Iti sangapulon a tawen, “payunir” ni Michael, manong ni Jeremy, ti termino nga us-usaren dagiti Saksi ni Jehova a pangiladawan kadagiti amin-tiempo nga ebanghelisadorda. Bayat a nagtugawkami tapno inumenmi ti tsa, inlawlawag bassit ni Jeremy dagiti planona a makikadua ken manongna. “Pagraeman amin dagiti katrabahuak ti desisionko,” inlawlawag ni Jeremy. “Interesado ken nadungngo ti RSPB. Naan-anay a suporta ti intedda kaniak ket inrekomendada pay a maikkanak iti national merit award.”

Ngem kaskasdi nga ammok nga adda dadduma a panangbabalaw.

Ti Kasapulan a Kinatimbeng

“Manangandingay ti kaaduan a tattao, ngem nakalkaldaang ta kasla di umiso ti panangmatmat ti dadduma iti trabahok ditoy,” impudno ni Jeremy. “Iti panagkunada ti kadakkelan a salaknib ti espiritualidad isut’ kinadekket iti nakaparsuaan, panangaywan iti atap a biag​—panagtrabaho iti panagitalimeng. Ibagada kaniak a daytoy ti kayarigan ti kinaasideg ti idadanonmo idiay paraiso, isu nga apay a pumanawak?

“Nalawag a ti trabaho adda naespirituan nga elementona, ngem saanna a tupagan ti espiritualidad. Personal a sanikua ti espiritualidad, maysa a kualidad a sapulenna ti tiempo tapno masukay. Iramanna ti kasapulan a pannakitimpuyog ken panangaywan iti kongregasion Kristiano a panangparegta ken pannakaparegta. No dadduma, mariknak idi nga ikagkagumaak nga aramiden ti imbaga ni Jesus a ditay maaramid​—ti panagserbi iti dua nga appo. Ita, maamiriskon a ti katalgedan nga aglawlaw ti adda a mismo iti tengnga ti kongregasion Kristiano, ket ti dalan a makagteng sadiay isut’ panagpayunir!”

Dagiti Maipangpangruna nga Aywanan

“Didak pagkamalian. Makakayaw ken makagunggona a kapadasan ti panangaywan kas maysa a warden, nupay makapaupay no dadduma. Kas pagarigan, makapadanag ti kinakaro ti polusion ti PCB ken mercury iti daytoy a lugar​—ket dikam ammo a talaga no apay, nupay atapenmi a dagiti igat ti mangisangsangpet iti dayta.c Ngem limitado unay ti aniaman a maaramidak tapno mairemedio ti kinatimbeng. Awan tao nga eksperto nga ekologo. Agkamalitay amin, nupay ikagumaantay ti agsursuro a naimbag. Kasapulantayo ti panangiwanwan. Ti laeng Namarsua kadatayo ti makaammo no kasanotay nga agbiag ken aywanan ti daga ken ti naruay a kinanadumaduma ti biag.”

Siaalumamay a ginupgop ni Jeremy ti kaririknana: “Diak indedikar ti biagko ken Jehova tapno ispalen ti atap a biag; naan-anay a kabaelanna nga aywanan dayta a bukodna. Babaen ti Pagarianna, siguraduenna a ti atap a biag ti aywanantayto iti amin a tiempo iti pamay-an a kayatna a maaramid. Masapul a maipangpangruna ita ti pannakaikasaba ti naimbag a damag ti Pagarian no ilusulosko ti annongek a mangaywan iti padak a tao.”

Nakitak manen itay nabiit ni Jeremy. Tallo a tawenen sipud idi binusbosmi daydi a naragsak nga aldaw a nagkaduakami iti pagitalimengan. Agnanaed itan 8 a kilometro manipud patpatgenna a Minsmere, a siraragsak nga agpaypayunir a kadua ni manongna. Ngem imbagana kaniak a kuna ti dadduma a tattao nga isut’ dida pay la maawatan. Kastakay met aya? Para ken Jeremy, talaga a basta panangipangpangruna laeng dayta iti bambanag.

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 17]

Makarimbaw a Ragsak

Maysa laeng iti 10 a tattao ti makakitanto iti nightingale a mangngeganda, ngem apaman a mangngegan, ti kanta din malipatan. “Bin-ig a musika, kompleto ken naan-anay a banag,” insurat ni Simon Jenkins iti The Times ti London. Masansan nga agpatpatinayon ti panagkanta ti billit​—maysa ti nairekord a nagkanta iti lima nga oras ken 25 a minuto. Aniat’ mamagbalin iti kanta a naisangsangayan? Makapataud ti larynx ti nightingale iti uppat nga aggigiddan a nadumaduma a nota, agraman akorde (chords) a naan-anay ti musikal a panagtutunosna. Ket maaramidanna daytoy a sisiserra ti sippitna wenno napno ti ngiwatna iti taraon agpaay iti urbonna. Apay a napigsa unay ti panagkantana? Pagay-ayatna la ngamin dayta, kuna ti dadduma a managpaliiw. “Adda pay kadi nakaskasdaaw a parsua iti nakaparsuaan ngem ti larynx ti nightingale?” inkonklusion ni Jenkins.

[Credit Line]

Roger Wilmshurst/RSPB

[Ladawan iti panid 15]

Ti Scrape

[Credit Line]

Impaay ni Geoff Welch

[Ladawan iti panid 16]

Ti nangisit ti ulona a Gull

[Credit Line]

Impaay da Hilary ken Geoff Welch

[Ladawan iti panid 16]

Ti Avocet

[Ladawan iti panid 18]

Ti Sandwich Tern

[Ladawan iti panid 18]

Ti Redshank