Korales—Agpegpeggad ken Matmatay
AWANEN ti nadaldalus a taaw no di iti Tropiko. Nakalitlitnaw. Nakaas-asul. Ti puraw a kadaratan iti tukokna a 15 a metro ti kaunegna ti kasla nakaas-asideg nga uray la mabalinmo a sagiden! Agsapatoska iti paglangoy ken agisuotka iti maskara. Ibagaymo ti isnorkel bayat a tumapogka iti nabara a danum, nga aglabutab ti makitam iti apagapaman. Kalpasanna kitaem ti baba. Daydiay! Kitaem ti dakkel a nalabaga ken asul a parrot fish a mangkibkibkib iti korales ken agbilbil-a iti bassibassit, nga agbalin a paset ti nadarat a tukok. Sa kellaat nga adda kasla kolor pirak a bullalayaw dagiti ikan iti tropiko—nalabaga, duyaw, asul, kolor kahel, purpura—nga agrimatrimat. Adda biag ken panaggaraw iti amin a lugar. Lapunosenna dagiti sentidom.
Daytoy ti kabakiran dagiti korales. Tumayag manipud iti nadarat a tukok, a kayariganna ti rinibu a ginasut a takiag. Iti pangadaywen isut’ nakangayngayed ti takderna a korales nga elkhorn, nasurok nga 6 a metro ti katayag ken kaakabana. Agarup 23 a metro ti kaadayona isut’ korales nga staghorn, a basbassit ngem ti elkhorn, dagiti naraprapis a sangada ti mangpunno iti disso a kaslattay kabakiran. Anian a maitutop ti pannakanagan dagitoy a korales—a ti itsurada ket kaslattay sara dagiti ayup! Makasarak dagiti ikan ken dadduma a parsua iti danum iti taraon ken pagsalindegan iti sangsangada.
Sigud a maipagarup ida a bin-ig a mula, pagaammo itan a nabukel gayam a limestone dagiti korales a binukel dagiti grupo ti ayup a maawagan polyp. Babassit ti kaaduan a polyp, kurang a 2.5 a sentimetro ti diametroda. Ti nalukneng ti bagina a coral polyp ti mangisilpo iti bagina iti kaarrubana babaen iti naakkuban iti kasla buteg a tisyu. Kasla bato no aldaw ti korales, tangay sumrek dagiti polyp kadagiti iskeletonda. Ngem agbalbaliwda no rabii bayat a ti umat-atiddog a gamatda ti agyabayab a siiinayad, a mangted iti nalukneng, kasla burboran nga itsura ti baknad. Ti nabato a “kayo” a pagraranudan dagiti polyp isut’ nagsusugpon nga iskeletonda, a nagkakamang babaen ti pananggun-od iti calcium carbonate manipud iti danum ti baybay.
Tunggal kita ti komunidad dagiti korales ti mangbangon iti bukodna a naisangsangayan a sukog ti iskeletonna. Iti intero a lubong, adda nasurok a 350 a nadumaduma a kita ti korales, nga addaan nakaskasdaaw a sukog, kadakkel, ken kolor. Ipalagip dagiti kadawyan a naganda kadakayo dagiti bambanag iti takdang—kayo, teddek, lamisaan, wenno payong a korales—wenno mulmula—carnation, lettuce, strawberry, wenno uong a korales. Makitam ti nagdakkelan a kasla utek a korales? Naglaka a maawatan no kasano a napanaganan iti kasta!
Daytoy a kabakiran iti uneg ti danum, ti napno kadagiti sibibiag a parsua, manipud kadagiti mikroskopiko a mula ken ayup agingga kadagiti ray, pating, dadakkel nga igat a moray, ken pawikan. Ket adtoy ti sumagmamano nga ikan a mabalin a dimo pay nadamdamag—ti natayengteng ti kinaduyawna a clown fish, ti purpura a Beau Gregory, nangisit-ken-puraw a Moorish idol, kolor kahel a trumpet fish, nasudi nga asul a surgeonfish, indigo hamlet, wenno kayumanggi ken kolor lalat a lion-fish. Ket ti ngay pasayan a barbershop, garitan a padaw, wenno eskarlata a hawk fish? Amin a kolor, amin a kadakkel, amin a sukog. Daddumat’ nagpipintas, daddumat’ karkarna—ngem makapainteresda amin. Kitaem, adda kurita nga aglemlemmeng iti likudan dayta a sinan teddek a korales! Mangmangan iti kappo nga inungapna. Kas kadagiti kabakiran iti takdang, adda nakaskasdaaaw a kinanadumaduma ti biag nga agpannuray iti maysa ken maysa iti aglikmut ti danum, amin ti agpannuray iti kinanadumaduma dagiti korales. Ti siklo ti panagpaadu dagiti korales ken ti abilidadna nga agdaliasat iti agus ti taaw tapno bangonen dagiti baro a komunidad ti baknad ti nailawlawag iti Hunio 8, 1991 a ruar ti Agriingkayo!
Dagiti baknad ti korales ti mangbukel iti kadakkelan a biolohikal nga estruktura iti daga. Maysa kadagitoy, ti Great Barrier Reef, iti amianan a daya iti kosta ti Australia, ti mangsaknap iti 2,010 a kilometro ken saklawenna ti lugar a kas iti kadakkel ti Inglatera ken Scotland no mapagtipon. Mabalin nga agdagsen ti korales iti sumagmamano a tonelada ken tumayag iti nasurok a 9 a metro manipud iti tukok ti taaw. Dumakkel dagiti baknad ti korales iti amin a narabaw a dandanum ti tropiko ken iti kauneg nga agingga iti 60 a metro. Addaanda kadagiti pakabigbigan a naiduma iti sabasabali a lugar, isu a babaen ti panangusigda iti maysa a pedaso ti korales dagiti eksperto mailasinda ti taaw ken uray ti lugar a pagtubuanna. Daydiay addaan iti limitado a sustansia a danum ti aglawlaw a kasapulan a pagbiagan dagiti baknad ti korales, a mangilawlawag no apay a saan a kadawyan ti kinalitnaw ti taaw iti aglawlawda. Ti pagtaraon ti korales ti ipaay ti algae (awagan ti siensia a zooxanthellae), nga agnanaed iti nasaragasag a bagi ti polyp, ken kasta met dagiti mikroskopiko nga ayup a natiliw dagiti gamat ti korales. Ti resultana isut’ baknad ti korales a pagnanaedan ti rinibu a kita ti biag iti uneg ti danum a no ar-arigen awan salindegna a taaw.
Dagiti baknad ti korales ti kabubungaan met iti amin nga ecosystem ti danum. Kastoy ti panangiladawan ti U.S.News & World Report: “Dagiti baknad isut’ danum a kapada dagiti napuskol a kabakiran iti tropiko, a napno iti aglaplapusanan a kita ti biag: dagiti agyabayab a sea fan ken sea whip, dutdotan a crinoid, napudaw nga ikan ken sponge, pasayan, padaw ken starfish, agraman nakaam-amak a pating ken dadakkel nga igat a moray. Agpannurayda amin iti agtultuloy nga industria ti korales a pagindegan.” Dagiti baknad ti korales ti mangsupsuporta met iti biag iti takdang babaen ti panangbangenda kadagiti umablat a dalluyon ken igid ti baybay ken babaen ti panangikabilda iti pundasion ti rinibu nga isla iti tropiko.
Kayumanggi, berde, nalabaga, asul, wenno amarilio, ti nasalun-at a korales agpannuray iti kita ti algae nga agnanaed iti nasaragasag a coral-polyp a mamasangbay. Us-usaren dagiti algae a mikroskopiko a mula ti lawag ti init nga agsilnag babaen iti organismo a katintinnulong ti ayup ket agsependa dagiti ibleng ti polyp, agraman carbon dioxide, a pagtaraonda. Inton agangay, babaen iti photosynthesis, mangipaay ti algae iti oksihena, taraon, ken enerhia, para kadagiti tisyu ti korales. Daytoy a pannakiasmang kadagiti algae ti mangipalubos iti naparpartak nga idadakkel ti korales ken panagbiag iti nakisang-taraon a dandanum iti tropiko. Agpadpadada a mangtagtagiragsak iti kasayaatan iti lubong ti mula ken ayup. Anian a nagsayaat ken nainsiriban a disenio!
Dagiti Pimmuraw nga Iskeleton nga Awanan Biag
Awan duadua a nakaad-adu ti mapaspasamak iti baba! Ngem, ania dayta? Dagiti pimmuraw nga iskeleton nga awanan biag. Maspak ken marugnay dagiti sanga. Daddumat’ naan-anay a naisina payen. Natay wenno matmatayen daytoy a paset ti kabakiran a korales. Awan ikan. Awan pasayan. Awan padaw. Awan aniaman. Daytat’ disierto iti uneg ti danum. Agmulenglengka a kaslattay dika mamati. Nakaal-alinggaget! Nadadaelen ti nagsayaat koma a masagrapmo. Uray no agsublikan iti bilog, agtalinaed latta dagiti mangburibor a salsaludsod. Aniat’ nakaigapuan daytoy a pannakadadael? Aksidente? Sakit? Natural a makagapu? Kayatmo a masungbatan.
Nupay kasla naandur ti itsura ti nabato a korales, nakadeldelikado. Ti panangsagid ti tao ti mabalin a mangdadael, isu a liklikan dagiti masirib a bumabatok a maiggaman dayta, ket liklikan dagiti naannad a managlugan iti bilog a masagid dayta ti sinipeteda. Dadduma a peggad kadagiti korales isut’ kemikal a polusion, maitedted a krudo, panangipaayus kadagiti rugit, panagpukan iti kayo, dagiti kemikal nga aggapu kadagiti talon, panangkali, panagarinsaed, ken pannakamulit ti danum ti tamnay. Makadadael ti direkta a panangsagid ti kilia ti bilog. Makadadael ken makapapatay kadagiti korales ti nakaro a temperatura. Ket no maapektaran, ipugso ti korales dagiti algae-na iti kaslattay napupuskol nga ulep, ket dagus a kanen dagiti ikan. No rumsua latta dagiti makapadanag a kasasaad iti adu a lawas wenno bulan, pumuraw ken matay dagiti korales. Ket no matay dagiti korales, matay ti aglawlaw ti baknad. Mabagbag ken mapukaw ti aglawlaw a mangsupsuporta iti amin a kita ti biag.
Simmaknapen ti ipupuraw iti adu a taaw iti tropiko. Kas resultana, madanagan ti komunidad dagiti sientista iti baybay iti sangalubongan. No rumsua ti nalawa nga ipupuraw, saanen a maretubar ti pannakadadael. Ti kasaknap ti ipupuraw ti korales ken ti ipapatayna idi agangay ti sisasaem a naipakaammo iti sangalubongan gapu iti napasamak kadagiti nabiit pay a tawen iti intero a baybay ti tropiko iti lubong. Bayat nga adda pasaray ken masansan nga ipupuraw dagiti korales iti adun a tawen, kasta unayen ti kinakaro dagiti agdama a kasasaadda ken sangalubonganen ti kasaknapda. Adda mangraraut iti kaaduan a kita dagiti sibibiag a korales iti intero a lubong, a pakaigapuan ti pannakadadael dagiti aglawlaw ti baknad.