Ecuador—Pagilian nga Umaskaw iti Equator
KAS sangaili manipud Europa, ti damo a nadlawmi nga agassawa maipapan iti Ecuador ket ti equator. Agpayso a di makita a linia dayta, ngem agminar ti impluensiana iti Ecuador.
Ti nagan nga Ecuador ket Español ti “equator.” Nalabit pagarupen ti dadduma a tartarawidwidan ti equator ti paniempo ti Ecuador. Nupay kasta, di nagbayag kalpasan ti isasangpetmi, naammuanmi a ti nabara wenno nalamiis a paniempona ad-adda a maigapu iti kangatona imbes a ti ayanna a lugar. Tangay agparang ti init iti gistay ngato iti intero a tawen kadagitoy a latitude, ti kangato iti ngatuen ti patas ti baybay ti maysa kadagiti kasayaatan a giya tapno maammuan no mano ti isuot nga agsusukot a kawes.
Nupay ti equator irepresentarna ti Ecuador, ti Andes ti mangted iti pakabigbigan ti pagilian. Iti panangunorna iti dayta a kas iti pamuon, dagitoy a nagdadakkelan a kabambantayan ti mangparnuay iti nasaknap a nagpintas a buya.
Nadumaduma a Kolor
Ti kolor ti maikadua a magustuanmi iti Ecuador. Naminsan nga agsapa di nagbayag kalpasan ti isasangpetmi, nagtugawkami iti linong ti sumagmamano a dadakkel a kaykayo. Kinablaawannakami ti kasla plauta a panangharana dagiti oriole, ti uni ti arigna kanayon a panagririri dagiti wren, ken ti bumanarbar a panagkanta dagiti natured nga antpitta. Ngem ad-adda a makaallukoy dagiti kolorda ngem kadagiti unida.
Babaen ti nalabaga a gilap, imsuat ti maysa a nalabbasit a flycatcher manipud iti nagbatayanna tapno sipdutenna ti maysa a lamok. Maysa a pangen dagiti nakaberberde a parakeet ti nangallukoy iti atensionmi bayat a binugtakda ti maysa a turkey vulture nga agal-alindayag iti tangatang. Ti napatak a duyaw-nangisit nga oriole ken ti nakamarmaris ti kinaasulna a morpho butterfly ti nangnayon iti kinamaris ti di malipatan nga eksena.
Bayat a nagdaliasatkami iti uneg ti pagilian, nadlawmi a dagiti natayengteng a kolor dagiti tumatayab ken kulibangbang ket agminar met kadagiti kawes ken gapuanan ima a produkto dagiti taga Ecuador. Ti kinalabbasit ti flycatcher, kas pagarigan, ket kaasping dagiti eskarlata a palda dagiti babbai nga Indian idiay Cañar. Ket ti narangrang nga inabel dagiti Indian idiay Otavalo kaslattay irepresentarna ti amin a kolor a maipaay ti Ecuador.
Nadumaduma a Paniempo
Agkadua ti equator ken ti Andes a mangpataud iti nadumaduma a paniempo iti Ecuador. Iti sumagmamano a milia—bayat nga agtayab ti condor—mabalin nga agbalbaliw ti paniempo manipud iti naagneb a kinabara iti tropiko ti Amazon agingga iti niebe dagiti pantok ti kabambantayan.
Maysa nga aldaw, nagbiahekami manipud iti nababbaba a katurodan iti asideg ti ngatuen ti Amazon agingga iti natayag a kabambantayan iti aglawlaw ti Quito. Bayat a simmang-at ti kotsemi, napaliiwmi no kasano a ti tropikal a matutudo a kabakiran in-inut a nagbalin a naulep a kabakiran, a kamaudiananna, nagbalin a daga a di matagtagitauan, wenno paramo, tangay di mabalin a mulaan. Kaslattay nagbiahekami manipud iti Africa iti equator agingga iti kabambantayan ti Scotland iti sumagmamano la nga oras gapu iti dramatiko a panagbalbaliw nga impaay ti buya kadakami.
Masarakan ti adu nga ili ken siudad iti Ecuador kadagiti tanap iti tengnga ti kabambantayan a sadiay kaslattay primavera ti klima iti intero a tawen. Nupay kasta, iti aniaman a tiempo, dagiti ili iti ngatuen ti Andes ti maaddaan iti aniaman kadagiti uppat a paniempo—ken no dadduma, amin nga uppat kabayatan ti isu met la nga aldaw! Kas kinuna ti maysa a biahero nga aduanen iti kapadasan, “ti sigurado unay a banag maipapan iti Ecuador ket ti di mapakpakadaan a paniempo.”
Dagiti Hummingbird ken Condor
Ti nadumaduma a paniempo ket mangpataud iti nagadu nga ayup ken mula. Addaan ti Ecuador iti nasurok a 1,500 a kita ti tumatayab, a mamindua iti dagup dagiti adda iti intero nga Estados Unidos ken Canada ken kakanem iti amin a pagaammo a kita iti lubong. Aminda ket masarakan iti pagilian a basbassit ngem iti Italia.
Dagiti bassiusit a hummingbird ti partikular a magustuanmi—adda ag-120 a kita idiay Ecuador. Damo a nakitami ida kadagiti hardin ti siudad a makumikom a mangbidbiding kadagiti mula nga agsabong iti agsapa. Addada iti uneg ti matutudo a kabakiran ti Amazon ken uray kadagiti nangato a bakras idiay Andes a sadiay napigsa ti angin.
Iti ili ti Baños, maysa nga orasmi a nangbuybuya iti hummingbird a maawagan iti sparkling violet-ear a mangsussusop iti nagraraay a sabong ti nalabaga a kayanga. Bayat a di agressat nga agam-ampayag iti sango ti nadumaduma a sabong, a sisisigo a mangsussusop iti nagpateg a nektar, immay ti maysa a kakompetensia buyogen ti nanamnam-ay a pamay-anna. Daydi ket ti black-tailed trainbearer, a nanaganan a kasta gapu iti nangisit nga ipusna a mamagbalin iti itsurana a kaslattay nangisit a bandus no sumanayengseng iti aglikmut ti teritoriana, a mangabug kadagiti karibalna. Imbes nga agampayag, agdisso daytoy a hummingbird iti maysa nga ungkay ken tudokenna ti likudan dagiti sabong tapno makasusop iti nektar.
Saan a babassit ti amin a tumatayab iti Ecuador. Nupay bassiten ti bilangda, agal-alindayag pay laeng iti intero nga Andes ti nadaeg a condor, ti kadakkelan iti amin a tumatayab a mangan iti padana nga animal. Sangkakitami dagiti nagngangato a pantok iti pananginanama a makitami ti agpayso nga uhana, ngem sayang ta dimi nakita. Iti rehion ti Amazon, ti harpy eagle—ti kapigsaan a tumatayab a mangan iti padana nga animal—ket narigat a makita. Kaaduanna no aldaw, agdisso dayta a di madmadlaw iti sanga ti nagdakkelan a kayo iti di maas-asak a matutudo a kabakiran, nga agur-uray a mangseppeg iti awan gawayna nga sloth wenno sunggo.
Makaagas a Mulmula
Makaagas ken pangdekorasion ti adu kadagiti mula a masarakan iti Ecuador. Kabayatan ti isasarungkarmi iti Podocarpus National Park, iti abagatan ti pagilian, intudo ti giyami ti bassit a kayo nga addaan nalabbassit a berry. “Puon dayta ti cascarilla,” inlawlawagna. “Ti ukis ti kayona ti paggapuan ti kinina iti adun a siglo.” Dua gasut a tawenen ti napalabas, iti asideg a Loja, ti kinina ti nangispal iti biag ti maysa a natan-ok nga Española a matmatay idin gapu iti malaria. Nagdinamag iti intero a lubong ti kinasamayna a nabayagen a pagaammo dagiti Inca. Nupay kasla awan serserbi ti kayo a cascarilla iti damo a pannakakita, adun a biag ti inispal ti agas a naala iti ukisna.
Ti naulep a kabakiran a pagbibiagan ti cascarilla ti pagbibiagan met ti adu a nabayagen a kaykayo, a dagiti tiritir a sangada ket nagbitinan ti nasiit a bromeliad, a dadduma ket addaan nakalablabbasit a sabong. Dagitoy a nasulinek a kabakiran ti pagnanaedan met dagiti karkarna nga oso, ti ocelot, ken ti puma, agraman ti nagadu a mula nga ikagkagumaan pay laeng a klasipikaren dagiti botaniko.
Iti pananginanamada a makasapul iti nasaysayaat a pangep-ep iti ut-ot, ad-adalen dagiti sientipiko ti nagbassitan a tukak ti Ecuador. Ti kudil daytoy a poison-dart frog ti mangiruar iti analgesic a naipadamag a 200 a daras a nasamsamay ngem iti morpina.
Iti ngatuen ti Andes, idi la a nakitami ti dadduma a mula. Ti puya, maysa a bromeliad a mangatrakar kadagiti hummingbird, ti nangipalagip kadakami iti nagdakkelan a kadaanan a sagad nga agur-uray iti mangpidut iti dayta ket sagadanna ti daga iti aglawlaw. Kadagiti malinlinongan a likkaong ti langalang a paramo [nangato a rehion a nakalamlamiis] ti ayan dagiti babassit a kabakiran ti quinoa, naandur a kayo nga agbiag iti kangato a pagbibiagan met laeng dagiti parua ti Himalaya. Dagitoy a babassit a kayo, a dumakkel iti dua agingga iti tallo la a metro ti mangbukel iti gistay di maserrek a rekrek a pagnanaedan dagiti tumatayab ken animal.
Iti matutudo a kabakiran ti Amazon, nupay kasta, natatayag ken nalasbang dagiti kayo. Kabayatan ti isasarungkarmi iti Jatun Sacha Biological Station, nagtakderkami iti sirok ti higante iti kabakiran, a nasurok a 30 a metro ti katayagna. Kellaat a medio adda naggaraw a nakakigtotanmi iti asideg ti nagdadakkelan a sumuray a ramutna. Naamirismi a maysa gayam kadagiti regkang iti ramut ti pagnanaedan ti maysa a pamilia dagiti babassit a panniki. Dayta a panagrana ti nangipalagip kadakami nga agpannuray ti kabakiran iti nagadu kadagitoy a simbiotiko a relasion. Dagiti panniki, kangrunaan a parabunong iti bukel ken para-pollinate iti matutudo a kabakiran, ti napateg a gayyem dagiti kayo a mangmangted kadakuada iti proteksion.
Dagiti Tiendaan iti Kabambantayan
Buklen ti tribu dagiti Indian ti agarup 40 a porsiento iti populasion ti Ecuador. Ti nadumaduma nga etniko a grupo—tunggal maysa adda bukodna a pakabigbigan a kawes—ti prominente a paset ti kaaduan a tanap iti Andes. Masansan a nakitami dagiti babbai nga Indian a sumangsang-at kadagiti narangkis a desdes iti bakras a mangtibtibbi iti de-lana ti karnero bayat a magmagnada. Para kadakuada, kaslattay saan a napasdok a pagmulaan ti aniaman a bakras. Kinitami a naimbag ti sangasilong a kamaisan, a napattapatta nga adda iti bakras a 45 degree!
Agdindinamag dagiti tiendaan ti Ecuador, kas iti daydiay adda iti Otavalo. Sentroda a paggatangan wenno pagilakuan dagiti umili kadagiti animal wenno apit agraman dagiti nakayugalianda nga inabel a banag wenno dadduma pay nga aramid ti ima a produkto. Tangay katutubo a kawes ti aruaten dagiti agudong nga umili, ti okasion ket buya a mangatrakar iti adu a turista. Gundawayan met dagiti Saksi ni Jehova ti aldaw ti pannakitienda tapno iranud ti mensahe ti Biblia kadagiti umili.
Ti makaatrakar iti trabaho ti managabel ket ti kinadaan ken nabuslon a pannakausar dagiti tradisional a kolor ken motif. Agab-abel idin dagiti umili iti Andes iti agdindinamag a poncho sakbay pay a simmangpet dagiti Español. Nupay nagbalinen a moderno ti pamay-anda, mangar-aramid pay laeng dagitoy a naggagaget nga Indian iti primera klase a naabel a kawes ken pangdekorasion.
Naangep a Kabambantayan
Ti panagmaneho iti Andes ket saan a maitutop iti tao a maulaw no agbiahe. Agsikkosikko ken agkurbakurba dagiti kalsada, sumang-at ken sumalog, a naipataraigid kadagiti agkillokillo a tanap. Ti natured a biahero ket magunggonaan iti agkarabaliw a buya a mabalin la nga iladawan kas makapaamanga.
Bayat a simmang-atkami iti Andes iti umuna a gundaway, ti angep—gistay kanayon a kaduami—ti nangabbungot iti kotsemi. No dadduma, rummuarkami iti angep ket makitami a sarakusokenmi gayam ti adu pay a naangep a tanap. Iti panagdaliasatna iti kabambantayan ti Andes, ti angep ket kaslattay makiay-ay-ayam kadakami. Maysa a minuto, ti purok a nalabsanmi ket naan-anay a naangepanen. Sumagmamano a minuto kalpasanna, mainitankami iti sumaganad a purok.
No dadduma ngumato ti angep; no dadduma bumaba manipud iti pantok dagiti bantay iti ngato. Nupay makapasuron ti pannakaangep ti nagpintas a buya, ti angep ti nangipabulod iti kinaranga ken misterio kadagiti nagtatayag a pantok iti ngatuenda. Napatpateg pay, mangbibiag dayta iti naulep a kabakiran, a ti masansan a pannakaangepna ti pangalaanna iti nagpateg nga agneb.
Iti maudi nga agsapami idiay Ecuador, awanen ti angep. Iti sumagmamano nga oras nakitami a naimbag ti Cotopaxi—gistay naan-anay a nasalukoban iti niebe a balisungsong. Daytoy nga aktibo a bulkan ti kangatuan iti intero a lubong a napagbalin kas ti kangrunaan a pakabigbigan ti parke nasional. Idi immasidegkami iti pantok, nasdaawkami a nakakita iti nagdakkel a glacier nga in-inut nga agtultulid iti maysa kadagiti makingngato a bakrasna. Iti kangato a gistay 6,000 a metro, saan latta a marunaw iti nabileg nga init iti equator.
Kabigatanna, bayat a pimmanaw ti eroplanomi idiay Quito iti biahemin nga agawid, kinitami iti naudi a gundaway ti Ecuador. Iti lawag ti agsapa, nakitami ti Cayambe, ti sabali pay a nasalukoban iti niebe a bulkan, a medio winaknitan ti angep ken sumilsilap a kas balitok gapu iti panangsilnag ti init. Daytoy a bulkan a ti pantokna ket adda iti gistay ayan ti equator, kaslattay umno a simbolo ti pammakada iti makakayaw a pagilian a sinarungkaranmi. Kas iti Cayambe, ti Ecuador ket siraranga nga umaskaw iti equator.—Naipatulod.
[Dagiti ladawan iti panid 25]
Ti buya ti Andes, nga iti likudan ket makita ti bulkan ti Cotopaxi
Indian a para lako iti sabong
[Dagiti ladawan iti panid 26]
1. Atap a plantain
2. Ti toucan barbet
[Credit Line]
Foto: Zoo de Baños