Panangmatmat iti Lubong

Panagsubli ti Kolera

Kalpasan ti kinaawanna iti nasurok a 100 a tawen, kellaat a nagsubli ti kolera idiay Abagatan nga America. “Sipud idi 1991, naipadamag ti 1.4 a milion a kaso sadiay a nakatayan ti 10,000,” kuna ti The Times ti London. Ti nainayon a pakadanagan dagiti autoridad iti salun-at ket ti itataud idi 1992 ti baro a grupo dagiti bakteria ti kolera idiay India, Bangladesh, ken dagiti kabangibang a pagilian a nakaapektaren iti 200,000 a tattao. Ti kolera ket nakaro a sakit ti tian ken matmatay ti 70 porsiento malaksid no adda umno a panangagas. Ngem ti pananglapped nasaysayaat ngem iti panangagas. Dagiti kangrunaan a pamay-an ti kinatalged ket ti panangpaburek iti inumen a danum ken iti gatas, panangmantener nga awan ngilaw, ken panangbuggo kadagiti di naluto a taraon iti danum a nalaokan iti chlorine.

Saritaan Maipapan iti Sangalubongan a Talna

Kasla nagpatinggan dagiti rehional a gubat a dakkel idi ti pasetda iti Cold War, sigun iti Yearbook 1997 ti Stockholm International Peace Research Institute. Idi 1989, ti naudi a tawen ti Cold War, adda 36 a “dadakkel a de-armas a rinnanget.” Bimmassit ti bilang agingga iti 27 idi 1996, ket amin malaksid ti maysa, ti rinnanget ti India ken Pakistan, ket gubgubat a napasamak iti mismo a pagilianda. Mappattapatta pay a babaen iti bilang dagiti natay, impakita ti kaaduan kadagitoy a rinnanget a saanda unayen a nakaro wenno nagtultuloyda a kimmapuy. “Awanen ti sabali pay a kaputotan a nakaas-asidegen iti sangalubongan a talna,” inkonklusion ti The Star, maysa a periodiko ti Abagatan nga Africa. Kuna ti magasin a Time: “Ti panangdominar ti America . . . ti nangted iti lubong iti Pax Americana (kinatalna babaen ti impluensia ti America), maysa a tiempo ti internasional a talna ken kinatalingenngen a di nakita iti daytoy a siglo, manmano a makita iti historia ti tao.”

Numero Uno pay Laeng

“Umad-adu a kopia ti Biblia ti mayim-imprenta ngem iti aniaman a sabali a libro,” ipadamag ti ENI Bulletin. Dagiti pagilian a kaaaduan ti maibunongda a Biblia ket China, ti Estados Unidos, ken Brazil. Sigun iti report ti United Bible Societies (UBS), 19.4 milion a kopia ti kompleto a Biblia ti naibunong idi 1996. Daytoy ket baro a nagsayaat a gapuanan ken 9.1 a porsiento nga irarang-ay ngem idi 1995. Agpapan pay iti “nakaskasdaaw nga immaduan ti naibunong iti sumagmamano a paset ti lubong,” kinuna ni John Ball, coordinator ti pannakaiwanwan ti panangipablaak idiay UBS, “adu pay la ti rumbeng a maaramid no dagiti Kasuratan ket kayattay a nalaklaka a magun-odan ti tunggal maysa.”

“Dagiti Para-tulod ni Patay”

Mangparparnuay dagiti nabaknang a pagilian idiay Laud iti “kanayonan a makapadagsen” a sakit kadagiti napanglaw a pagilian, kuna ti 1997 a report ti World Health Organization (WHO). Kas naipadamag iti The Daily Telegraph ti London, umad-adu dagiti addaan iti sakit ti puso, istrok, diabetes, ken sumagmamano a kanser bayat a tuladen dagiti napanglaw a pagilian ti estilo ti panagbiag dagiti taga Laud a kas iti panagsigarilio, pannangan iti aduan iti calorie ken taba, ken saan unay a panagkutikuti. Nupay napapauten ti biag dagiti tattao ita iti intero a lubong, ‘awan serserbi [daytoy], no saan a de-kalidad ti panagbiag,’ kuna ni Dr. Paul Kleihues, maysa a direktor ti WHO. Kunana pay: “Husto dagidiay mangikuna a datayo dagiti pudno a para-tulod ni patay.” Itantandudo ti WHO ti naganetget a kampania iti sangalubongan a mangiparegta iti nasalun-at nga estilo ti panagbiag. Ta no saan, kunana, addanto “nakaro a panagsagaba iti sangalubongan.”

Ibalakad ti Panguluen Dagiti Budista ti Panangsapul iti Kinapudno

“Saan a makagunggona ti kinasubeg” no maipapan iti relihion, kuna ni Eshin Watanabe, ti kangatuan a padi ken panguluen ti maysa kadagiti kadaanan a sekta dagiti Budista iti Japan. Idi napagsaludsodan no tuktukoyenna a ti kinasungdo kadagiti patpatien ket naimbag ngem ti panangipatangken kadagiti patpatien ket dakes, inadaw ti Mainichi Daily News ti inlawlawagna: “Rumbeng nga utobem no umiso wenno di umiso dagiti patpatiem. Nasken nga idiligmo ida iti dadduma a pammati. Rumbeng nga usigem met no irepresentarda ti kinapudno wenno saan. Masapul a sukimatentay manen dagitoy a bambanag.” Ni Watanabe ti mangidadaulo iti Tendai a sekta ti Budismo, a nayam-ammo idiay Japan manipud China 1,200 a tawenen ti napalabas.

Natural a Pangpatay iti Mikrobio

Nakaisigudan ti dadduma a tattao a dilpatan dagiti sugatda no nasugatda ti bagida, a kas iti ar-aramiden dagiti animal. Makapainteres ta natakkuatan dagiti managsirarak idiay St. Bartholomew’s Hospital sadi London a kinaagpaysuanna ti katay ket maysa a natural a pangpatay iti mikrobio. Kas naipadamag iti periodiko a The Independent, kiniddaw dagiti pharmacologist a dilpatan ti 14 a boluntario ti agsinnumbangir nga imada ket natakkuatanda nga immadu unay ti nitric oxide iti kudilda. Tumaud ti nitric oxide, maysa a nasamay a kemikal a mangpapatay iti mikrobio, no ti nitrite nga adda iti katay ket maidekket iti naalsem a rabaw ti kudil. Ti reaksion ket tulongan ti sabali pay a kemikal, ti ascorbate, nga adda met laeng iti katay.

Marijuana​—Makaadikto ken Makadangran a Droga?

Nabayagen nga iruprupir dagiti managusar iti marijuana a ti droga ket saan unay a makadangran. Nupay kasta, “ipakita dagiti baro a pammaneknek a dagiti epekto [ti marijuana] iti utek kaaspingna dagidiay ‘makaadikto ken makadangran’ a droga a kas iti heroin,” kuna ti pagbasaan a Science. Indauluan dagiti sientipiko manipud ti Estados Unidos, España, ken Italia ti panagadal. Karaman kadagiti natakkuatanda ket “ti nasamay a ramen iti marijuana​—maysa a cannabinoid a pagaammo kas THC​—ket mangpataud iti umasping a pakakitaan ti epekto ti kemikal iti bagi a kasla mangpapigsa iti pannakaadikto iti dadduma a droga, manipud nikotina agingga iti heroin: ti iruruar ti dopamine iti paset ti ‘reward’ pathway ti utek,” a pakaigapuan ti pannakaadikto dagiti managdroga. No maisardeng ti napauten a panagusar iti marijuana, umadu ti sabali pay a kemikal iti utek, ti maysa a peptide a maawagan corticotropin-releasing factor (CRF). Ti CRF ti pakaigapuan ti panagpulkok ken danag a resulta ti din panangusar kadagiti narkotiko, alkohol, ken cocaine. Gapuna, kinuna ti maysa a managsirarak: “Mapnekak koman no kalpasan ti pannakausig amin daytoy nga ebidensia, ti THC ket saanen nga ibilang dagiti tattao kas ‘saan unay a makadadael’ a droga.” Iti kada tawen, agarup 100,000 a tattao idiay Estados Unidos ti agpapaagas gaput’ pannakaadiktoda iti marijuana.

Yelo Idiay Kadaanan nga Egipto

“Nupay awan artipisial a pagpalamiisan dagiti nagkauna nga Egipcio, nakapataudda iti yelo babaen ti natural a pasamak a rumsua iti namaga, kalalainganna a klima,” kuna ti The Countyline, maysa a periodiko ti Bryan, Ohio. Kasanoda nga inaramid dayta? “No lumneken ti init, mangikabil idi dagiti babbai nga Egipcio iti danum kadagiti nasayad a bandehado a naaramid iti sekka a naiparabaw iti ap-ap a garami. Ti napartak nga isesengngaw ti danum ken dagiti naagneb a sikigan ti bandehado agraman ti panagbaba ti temperatura ti mangpayelo ti danum​—nupay ti temperatura ti aglawlaw ket pulos a saan a limmamiis.”

Panagkainaran

“Ti panagkanser ti kudil rimsua kas epidemia iti intero nga Amianan nga America,” kuna ti periodiko a The Vancouver Sun, ket kadagiti taga Canada “maysa iti kada pito ti agpeggad a maaddaan iti kasta iti intero a panagbiagda.” “Ti pannakaisarang iti init ket mapapati a pakaigapuan ti 90 a porsiento a kaso ti melanoma,” kuna pay ti periodiko. Madangran ti kudil no mainaran, kuna ti report, ken pakaigapuan ti nasapa a panagkuretret agraman ti ikakapuy ti sistema ti imiunidad. Ipalgak ti maysa a nasional a surbey iti nasurok nga 4,000 a taga Canada nga ammo ti 80 porsiento dagiti peggad no mainaran ti kudilda, ngem gistay kagudua, no adda man, ti manmano nga agusar iti pangsalaknib. Mamallaag ti associate professor iti University of British Columbia a ni Dr. Chris Lovato, maysa kadagiti kangrunaan nga imbestigador iti surbey, a “rumbeng nga iyugalitay a salakniban ti bagitayo manipud iti init” ken ipaganetget “dagiti nainsiriban ken natalged a wagas a matagiragsak iti kaadda iti kainaran.”

Nangina a Bisio

Ti panagsigarilio kasapulanna ti kuarta. Mano? Sigun iti University of California Berkeley Wellness Letter, nga inton agangay, makagastoston dayta iti $230,000 wenno $400,000​—depende no agsigarilioka iti maysa wenno dua a kaha iti kada aldaw. “Kas pagarigan ta ubingka pay ket mangrugikan nga agsigarilio ita ken itultuloymo dayta iti 50 a tawen, tangay ipagarupmo idi damo a dinaka papatayen,” kuna ti Wellness Letter. “Iti $2.50 kada kaha iti kada aldaw (tapno simple dagiti bambanag, ipueratayo ti inginginana), agdagupto dayta iti $900 iti kada tawen, wenno $45,000 iti nasurok a 50 a tawen. Ibankom dayta a kuarta iti kada tawen iti 5% nga interes, ket dayta a dagup silalaka a mamimpatto ti pagbalinanna.” No inayon pay ti nanginngina a bayadam iti seguro ken panagpadalus (iti balay, kawes, ken ngipen) a mangpadakkel iti nadakamat iti ngato. Innayon ti pagiwarnak: “Ket dayta dina iraman dagiti medikal a paggastuam a mainaig iti panagsigarilio no ti segurom iti salun-at dina sulnitan amin a naggastuam.”