Dagiti Balud iti Kinapanglaw

IDI tawen 33 K.P., kinuna ni Jesu-Kristo kadagiti adalanna: “Kankanayon nga adda kadakayo dagiti napanglaw.” (Mateo 26:11) Ngem ania ti kayatna a sawen? Ibagbagana kadi a saanto a pulos a madaeran ti kinapanglaw?

Kinuna ni James Speth, administrador iti United Nations Development Programme: “Ditay maakseptar a ti [kinapanglaw] kankanayonto nga adda kadatayo. Ti moderno a lubong addaan iti kinabaknang, ti pannakaammo ken ti kinasigo a mangpukaw iti kinapanglaw.” Ngem kabaelan kadi ti moderno a lubong a pukawen ti kinapanglaw?

Nabatad nga inanamaen ti United Nations General Assembly a ti panangikagumaan ti tao mapukawna ti kinapanglaw, ta improklamarna dagiti tawen 1997 agingga iti 2006 a kas ti umuna a “Dekada ti United Nations Maipaay iti Panangpukaw iti Kinapanglaw.” Inlungalong ti UN a makitinnulong kadagiti gobierno, tattao, ken institusion a mangiparegta iti irarang-ay ti ekonomia, mangparang-ay iti pananggun-od kadagiti kangrunaan a serbisio a mangparang-ay iti biag, mangparang-ay iti kasasaad dagiti babbai, ken mangpasayaat iti panguartaan ken agpataud iti pagtrabahuan.

Natatan-ok a kalat! Ngem magun-odanto kadi ti komunidad ti lubong dagitoy? Amirisenyo ti dadduma kadagiti bangen a manglapped iti panangpukaw iti kinapanglaw babaen iti panangikagumaan ti tao.

Bisin ken Malnutrision

Ni Ayembe, nga agnanaed idiay Zaire, addaan iti 15 a miembro ti pamilia nga agpampannuray kenkuana. No dadduma mabaelan ti pamilia ti mangan iti maminsan iti agmalem​—linugaw a mais a pinananam ti bulong ti kamoteng-kahoy, asin, ken asukar. No dadduma awan ti kanenda iti dua wenno tallo nga aldaw. “Urayek agingga nga agsangsangiten dagiti ubbing a dumawat iti taraon sakbay nga aglutoak,” kuna ni Ayembe.

Saan a naisangsangayan ti kasasaadda. Kadagiti napanglaw a pagilian, 1 kadagiti 5 a tattao ti maturog a mabisin iti kada rabii. Iti sangalubongan, agarup 800 a milion a tattao​—200 a milion kadakuada ti ubbing​—ti makurkurangan unay ti taraon. Saan a normal ti panagdakkel dagitoy nga ubbing; masansan nga agsakitda. Nakapuyda iti eskuelaan. Kas adulto, sagabaenda ti ibunga dagitoy a bambanag. Isu a ti kinapanglaw masansan nga agtungpal iti malnutrision, a pakaigapuan ti kinapanglaw.

Nakasaksaknap ti kinapanglaw, bisin, ken malnutrision ta upayenna dagiti panangikagumaan ti politika, ekonomia, ken ti kagimongan a mangpukaw kadakuada. Kinapudnona, saan a sumaysayaat ti kasasaad no di ket kumarkaro.

Nakapuy a Salun-at

Sigun iti World Health Organization, ti kinapanglaw “ti kakaruan a makapapatay a sakit iti lubong” ken “ti kadadakkelan a kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay, sakit ken panagsagaba.”

Kuna ti libro nga An Urbanizing World: Global Report on Human Settlements, 1996 a di kumurang nga 600 milion a tattao idiay Latin America, Asia, ken Africa ti agnanaed kadagiti nakanumnumo a pagtaengan​—awan ti umdas a danum, sanitasion, ken pagiblengan​—ta ti biag ken salun-atda kanayon nga agpegpeggad. Iti sangalubongan, nasurok a sangabilion a tattao ti awanan iti nadalus a danum. Ginasut a milion ti di makabael a manggun-od iti balanse a taraon. Amin dagitoy a banag pagbalinenna a narigat para kadagiti napanglaw a tattao a manglapped iti sakit.

Masansan met a saan a kabaelan dagiti napanglaw ti agpaagas. No agsakit dagiti napanglaw, mabalin a dida kabaelan a gatangen dagiti umno nga agas wenno dida kabaelan ti agpadoktor. Ubing a matay dagiti napanglaw; dagidiay agbiag mabalin nga ibturanda dagiti nakaro a sakit.

Kuna ni Zahida, maysa a tindero idiay Maldives: “Ti kinapanglaw kaipapananna ti kinamasaksakit, a manglapped iti panagtrabahom.” Ti kinaawan panggedan, siempre, pakaruenna ti kinapanglaw. Ti resultana ket naranggas ken makapapatay a siklo a ti kinapanglaw ken sakit pakaruenda ti maysa ken maysa.

Kinaawan Panggedan ken Nababa a Sueldo

Ti sabali pay a parupa ti kinapanglaw ket kinaawan panggedan. Iti sangalubongan, adda 120 a milion a tattao a makabael nga agtrabaho a saan a makasarak iti pagtrabahuan. Kabayatanna, agarup 700 a milion a dadduma pay a tattao ti masansan nga agtrabaho kadagiti napaut nga oras a maipaay iti nakabasbassit a sueldo tapno mapnek dagiti kangrunaan a kasapulanda.

Ni Rudeen ket maysa a tsuper ti cyclo idiay Cambodia. Kunana: “Para kaniak, ti kinapanglaw kaipapananna ti panagtrabaho iti nasurok a 18 nga oras iti inaldaw, ngem kaskasdi a saan nga umdas ti masapulak a mangtaraon iti bagik, iti asawak ken iti dua nga annakko.”

Pannakadadael ti Aglawlaw

Maisinggalut iti kinapanglaw ti pannakadadael ti aglawlaw. Napaliiw ni Elsa, maysa a managsirarak idiay Guyana, Abagatan nga America: “Ti kinapanglaw ket pannakadadael ti nakaparsuaan: ti kabakiran, daga, dagiti animal, karayan ken dan-aw.” Adtoy manen ti sabali a nakalkaldaang a siklo​—ti kinapanglaw agtungpal iti pannakadadael ti aglawlaw, a mangpapaut iti kumarkaro a kinapanglaw.

Nabayagen a mataltalon ti daga agingga nga awanen ti maapit wenno mausar iti sabali a panggep. Kasta met ti panangkalbo iti kabakiran​—ti panangpukan kadagiti kayo iti kabakiran a panggun-odan iti tabla wenno sungrod wenno agpaay a pagmulaan. Gapu ta umad-adu ti tattao iti daga, nakapegpeggaden ti kasasaad.

Sigun iti International Fund for Agricultural Development, bayat ti napalabas a 30 a tawen, dandani 20 a porsiento iti makinrabaw a daga ti lubong ti saanen a mabalin a mulaan iti pagtaraon, a kaaduanna ket agpadpada a gapu iti awan a kuarta ken teknolohia a kasapulan tapno maibanag dagiti addang a mangitalimeng. Iti dayta met la a tiempo, minilion nga acre ti timmikagen gapu kadagiti di umno ti pannakaibangon ken pannakamantenerda nga irigasion. Ken minilion nga acre a kabakiran ti mapukpukan iti tinawen tapno mauma ti daga a pagmulaan wenno tapno makagun-od iti tabla wenno sungrod.

Iti dua a pamay-an, daytoy a panangdadael ket mainaig iti kinapanglaw. Umuna, masansan a mapilit dagiti napanglaw a mangrarit iti aglawlaw gapu ta kasapulanda ti taraon ken sungrod. Kasano a saritaen ti maysa ti aglaylayon nga irarang-ay wenno ti pagimbagan dagiti masanguanan a kaputotan kadagidiay mabisbisin ken napanglaw ken mapilitan a mangdadael iti nakaisigudan a gameng tapno agbiagda? Maikadua, masansan a rariten ti baknang dagiti gameng iti aglawlaw dagiti napanglaw tapno pagganansiaanda. Isu a ti panangdadael ti baknang ken napanglaw iti nakaisigudan a gameng pakaruenna ti kinapanglaw.

Edukasion

Kinuna ni Alicia, maysa a social worker iti maysa a siudad iti Pilipinas: “Ti maysa pay nga aspeto iti kinapanglaw ket ibaon ti maysa a babai ti anakna nga agpalimos kadagiti lugan iti kalsada imbes a pageskuelaenna ta no saan awan ti makan. Pagaammo ti ina nga ul-ulitenna ti siklo a nangsilo kenkuana, ngem awan ti makitana a pamuspusan a mangliklik.”

Adda 500 a milion nga ubbing nga awanan kuarto a pageskuelaan. Maysa a bilion nga adulto ti saan unay a nakaadal. No awan ti edukasion, narigat ti makagun-od iti nasayaat a pagtrabahuan. Isu a ti kinapanglaw agbunga iti kurang nga edukasion, a mangiturong iti nakarkaro pay a kinapanglaw.

Pagtaengan

Kurang ti pagtaengan kadagiti napanglaw a nasion, ken uray iti dadduma a nabaknang a pagilian. Kuna ti maysa a report a dandani kakapat iti maysa a milion nga agindeg iti New York City ti agnanaed kadagiti pagtaengan dagiti awan pagtaenganda iti sumagmamano a tiempo bayat ti napalabas a lima a tawen. Ti Europa addaan met kadagiti napanglaw a tattao. Idiay London, agarup 400,000 ti nairehistro nga awan pagtaenganna. Idiay Francia, kagudua a milion a tattao ti awanan iti pagtaengan.

Iti intero a napanglaw a pagilian, nakarkaro ti kasasaad. Agdadarison dagiti tattao kadagiti ili ken siudad, a maawisda iti arapaap a maaddaan iti taraon, trabaho, ken iti nasaysayaat a panagbiag. Iti dadduma a siudad, nasurok nga 60 a porsiento iti populasion ti agnanaed kadagiti iskuater. Ngarud ti kinapanglaw ti away pakaruenna ti kinapanglaw ti siudad.

Populasion

Ti mangpakaro pay kadagitoy amin a parikut isu ti iyaadu ti populasion. Nasurok ngem doble ti populasion ti lubong iti napalabas nga 45 a tawen. Pattapattaen ti United Nations a ngumato ti bilang agingga iti 6.2 a bilion inton tawen 2000 ken agingga iti 9.8 a bilion inton 2050. Dagiti kapanglawan a lugar iti lubong ti kangatuan ti iyaadu ti populasion. Iti dandani 90 a milion nga ubbing a naipasngay idi 1995, 85 a milion ti naipasngay kadagiti pagilian a saan unay a makabael a mangipaay iti kasapulanda.

Mamatikay kadi a kellaatto a makitinnulong ti sangatauan a mangpukaw iti kinapanglaw iti agnanayon babaen ti panangrisut kadagiti parikut ti bisin, sakit, kinaawan panggedan, panangdadael iti aglawlaw, kurang nga edukasion, awan a pagtaengan, ken gubat? Nalabit saan.

Dayta kadi kaipapananna nga awanen ti pangnamnamaan iti kasasaad? Saan, agsipud ta ti solusion ket makitkitan ken sigurado a dumtengto. Ngem saan a babaen iti panangikagumaan ti tao. Kasano ngarud? Ket dagiti ngay sasao ni Jesus idi kinunana: “Kankanayon nga adda kadakayo dagiti napanglaw”?

[Kahon iti panid 7]

Ti Kapanglawan Kadagiti Napanglaw

Idi 1971 ti sasao a “kapanglawan a pagpagilian” ket pinarnuay ti United Nations a mangdeskribir kadagiti “kapobrean ken kakapuyan iti ekonomia kadagiti napanglaw a pagilian.” Idi, adda 21 a kakasta a pagilian. Ita, adda 48 dagitoy, 33 ti adda idiay Africa.

[Ladawan iti panid 5]

Napaut nga or-oras nga agtrabaho ti minilion a bassit ti sueldoda

[Credit Line]

Godo-Foto

[Ladawan iti panid 6]

Agkuykuyog ti kinabaknang ken ti kinapanglaw

[Ladawan iti panid 7]

Minilion ti agnanaed kadagiti narukop a pagtaengan