Narelihiosuan a Wayawaya—Bendision Wenno Lunod?

Narelihiosuan a Wayawaya—Bendision Wenno Lunod?

Ti nangrugian ti kapanunotan a narelihiosuan a wayawaya ket napakuyogan iti adu a panagrigat iti Kakristianuan. Dayta ket panangsaranget iti kinadogmatiko, panangidumduma, ken di panagpabus-oy. Adu a ribu a biag ti napukaw kadagiti nadara a dangadang gapu iti relihion. Ania ti isuro kadatayo daytoy nasaem a pakasaritaan?

“TI PANNAKAIDADANES ket manayon a kinapudno iti pakasaritaan ti Kristiano,” insurat ni Robin Lane Fox iti libro a Pagans and Christians. Naawagan dagiti immuna a Kristiano a sekta ken naakusarda a pagpegpeggadenda ti kinaurnos ti publiko. (Aramid 16:20, 21; 24:5, 14; 28:22) Kas resulta, dadduma ti nagibtur iti pannakatutuok ken pinapatay dagiti atap nga animal kadagiti pagpabuyaan ti Roma. Idi naipasango iti kasta a nakaro a pannakaidadanes, nagpakpakaasi dagiti dadduma, kas iti teologo a ni Tertullian (kitaenyo ti retrato iti panid 8), maipaay iti narelihiosuan a wayawaya. Insuratna idi 212 K.P.: “Dayta ket maysa a kangrunaan a natauan a kalintegan, nainkasigudan a pribilehio, a tunggal tao rumbeng nga agdayaw sigun iti patpatienna.”

Idi 313 K.P., nagpatinggan ti panangidadanes ti Romano a lubong kadagiti Kristiano iti sidong ni Constantino, babaen ti Pammilin iti Milan, a nangipaay iti wayawaya iti relihion kadagiti Kristiano ken pagano. Ti panagbalin ti “Kinakristiano” a legal iti Imperio ti Roma impatinggana dayta. Nupay kasta, idi agarup 340 K.P., maysa nga agkunkuna a Kristiano a mannurat kinalikagumanna ti pannakaidadanes dagiti pagano. Kamaudiananna, idi 392 K.P., babaen ti Pammilin iti Constantinople, imparit ni Emperador Theodosius I ti paganismo iti uneg ti imperiona, ket nasapa a naguped ti narelihiosuan a wayawaya. Babaen ti panagbalin ti Romano a “Kinakristiano” a relihion ti Estado, rinugian ti Simbaan ken ti Estado ti kampania ti panangidadanes a nagpaut iti adu a siglo, a nakagteng iti kangitingitanna kadagiti nadara a Krusada idi maika-11 agingga iti maika-13 a siglo ken iti kinaranggas ti Inkisision, a nangrugi idi maika-12 a siglo. Dagidiay natured a nangkuestion iti naipasdeken a gagangay a pammati, ti panangkontrol iti pannursuro, ket naibilang nga erehes ken nasiimda babaen iti agdama nga impluensia ti panangsiim kadagiti naiduma ti panangmatmatna idi a tiempo. Ania ti panggep dagidi nga addang?

Naipalubos ti narelihiosuan a di panagpabus-oy gapu ta ti panagkaykaysa ti relihion buklenna idi ti katibkeran a pamuon ti Estado ket ti narelihiosuan a panagduduma ti namagpeggad iti kinaurnos ti publiko. Inkalintegan ti maysa kadagiti ministro ni Queen Elizabeth iti Inglatera idi 1602: “Pulos a saan a natalged ti Estado no pabus-oyanna ti dua a relihion.” Kinapudnona, nalaklaka a lapdan dagidiay kumontra iti relihion ngem ti mangpatalged no talaga a pangta dagitoy iti Estado wenno iti naipasdek a relihion. Kuna ti The Catholic Encyclopedia: “Awan kadagiti sekular wenno eklesiastikal nga autoridad ti nakailasin iti uray sangkabassit a nagdumaan dagiti napeggad ken di makadangran nga erehes.” Nupay kasta, asideg idin ti panagbalbaliw.

Ti Nakalkaldaang a Nangrugian ti Panagpabus-oy

Ti nanggargari iti panagbalbaliw idiay Europa ket ti iyaalsa ti Protestantismo, maysa a sektariano a movimiento a nagtalinaed. Babaen ti nakaskasdaaw a kinapartak, ti Repormasion dagiti Protestante biningayna ti Europa mayannurot iti relihion, a nangitandudo iti kapanunotan a wayawaya ti konsiensia. Ti nalatak a Repormador a ni Martin Luther, kas pagarigan, inkalinteganna dagiti opinionna idi 1521, a kunkunana: “Ti konsiensiak ket kautibo ti Sao ti Dios.” Ti panagsisina pinasgedanna met ti Tallopulo a Tawen a Gubat (1618-48), nagsasaruno a naranggas a narelihiosuan a gubat a nangrebbek iti Europa.

Nupay kasta, idi ngalay ti gubat, adu ti nakaamiris a ti dangadang ket saan a wagas ti irarang-ay. Gapuna, napaay dagiti nagsasaruno a pammilin a kas ti Pammilin iti Nantes idiay Francia (1598), iti panangikagumaanda a mangipasdek ti kappia iti sininasina ti gubat a Europa. Maigapu kadagitoy a pammilin a nagin-inut a timmaud ti moderno nga aldaw a kapanunotan maipapan iti panagpabus-oy. Idi damo, negatibo ti kaipapanan ti “panagpabus-oy.” “No iti sidong dagiti dadduma a kasasaad pabus-oyantayo dagiti sekta . . . , awan duadua nga agbalinto dayta a dakes—kinapudnona, nakaro a kinadakes—ngem saan a kas iti kadakes ti gubat,” insurat ti nalatak a humanist a ni Erasmus idi 1530. Gapu iti daytoy a negatibo a kaipapanan, dadduma a kas iti Pranses a ni Paul de Foix idi 1561, kaykayatda a pagsaritaan ti “narelihiosuan a wayawaya” ngem ti “panagpabus-oy.”

Nupay kasta, bayat ti panaglabas ti tiempo, nabigbig a saan met gayam a dakes ti panagpabus-oy, no di ket mangsalaknib pay ketdi iti wayawaya. Saanen a namatmatan a pannakikompromiso gapu iti pagkapuyan no di ket mangipanamnama. Idi nangrugi a maipateg ti agsasabali a pammati ken ti kalintegan nga agpanunot iti naiduma kas ti pakaibatayan ti moderno a kagimongan, kapilitan a kimmapuy ti kinapanatiko.

Idi arinunos ti maika-18 a siglo, nainaigen ti panagpabus-oy iti wayawaya ken panagpapada. Nayebkas daytoy babaen kadagiti linteg ken deklarasion, kas iti nalatak a Declaration of the Rights of Man and of the Citizen (1789), idiay Francia, wenno ti Bill of Rights (1791), idiay Estados Unidos. Bayat nga inimpluensiaan dagitoy a dokumento ti napanuynoy a kapanunotan nanipud idi maika-19 a siglo ken agtultuloy, ti panagpabus-oy ken kasta met ti wayawaya saandan a namatmatan a kas lunod no di ket bendision.

Relatibo a Wayawaya

Nupay napateg dayta, relatibo laeng ti wayawaya. Maigapu iti dakdakkel a wayawaya para kadagiti amin, nangipaulog ti Estado kadagiti linteg a manglimitar iti wayawaya ti dadduma nga indibidual. Dagiti sumaganad ti sumagmamano kadagiti isyu a mainaig iti wayawaya nga agdama a mapagdedebatean iti adu a pagilian ti Europa: Agingga iti ania ti rumbeng a saklawen ti linteg ti gobierno iti pribado a panagbiag? Kasano kaepektibo dayta? Kasano nga apektaranna ti wayawaya?

Ti debate maipapan iti publiko ken pribado a wayawaya ket impaganetgeten dagiti warnakan. Adda nakuna a panangsabidong iti kapanunotan, panangkikil, panangabuso iti ubbing, ken adu pay a dadduma a nakaro a krimen a naipabasol iti dadduma a narelihiosuan a grupo, a masansan nga awan ti pudno a pammaneknek. Nasaknap ti panangsaklaw ti warnakan kadagiti damag maipapan iti relihion dagiti minoria. Dagiti mangirurumen a sasao a kas iti “kulto” wenno “sekta” inaldawen a maus-usar. Gapu ta piliten ti opinion a konkontrolen ti publiko, nakapataud pay dagiti gobierno iti makuna a listaan dagiti napeggad a kulto.

Ti Francia ket maysa a pagilian a maipagpannakkelna ti tradisionna a panagpabus-oy ken panagsina ti relihion ken ti Estado. Ipagpannakkelna ti bagina a daga ti “Wayawaya, Panagpapada, ken Panagkakabsat.” Ngem sigun iti libro a Freedom of Religion and Belief—A World Report, “maysa a kampania ti edukasion kadagiti eskuelaan a mangparegta iti panangilaksid iti baro a narelihiosuan a movimiento” ti nairekomendaren iti dayta a pagilian. Nupay kasta, pagarupen ti adu a tattao a daytoy a tignay pagpeggadenna ti narelihiosuan a wayawaya. Kasano a kasta?

Dagiti Mamagpeggad iti Narelihiosuan a Wayawaya

Adda laeng pudno a narelihiosuan a wayawaya no padapada ti panangtrato ti Estado iti amin a narelihiosuan a grupo nga agraem ken agtungpal iti linteg. Agpatingga daytoy a kasasaad no di nainkalintegan nga ikeddeng ti Estado no ania kadagiti narelihiosuan a grupo ti saan a relihion tapno paidamanna dayta kadagiti bentaha nga it-ited ti Estado kadagiti relihion. “Awanen ti serserbi ti kinapateg ti narelihiosuan a wayawaya no akuen ti estado nga adda kalinteganna a mangikeddeng no ania ti mabigbig a relihion a kas iti pamay-an ti panangited ti lisensia kadagiti tsuper,” kuna ti magasin a Time idi 1997. Nabiit pay a kinuna ti maysa a pagapelaran a korte idiay Francia a ti panangaramid iti kasta ket “agturong iti totalitarianismo, ginagara man dayta wenno saan.”

Agpeggad met dagiti kangrunaan a wayawaya no bukodan ti maysa a grupo ti warnakan. Nakalkaldaang ta, kumarkaro ti kastoy a kasasaad iti adu a pagilian. Kas pagarigan, iti panangikagumaan a mangikeddeng no ania ti umiso a relihion, dagiti organisasion a bumusbusor iti kulto nagbalinda a manangusig, hues, ken hurado ken pinadasda nga ipaannurot ti panangidumduma kadagiti tattao babaen ti warnakan. Nupay kasta, kas kinuna ti Pranses a periodiko a Le Monde, iti panangaramid ti kasta, ipakpakita no dadduma dagitoy nga organisasion “ti kasta met la a sektarianismo nga ikagkagumaanda a lapdan ken pagamkan a mangpataud ti kasasaad a ‘panangsiim kadagiti naiduma ti panangmatmatna.’” Inimtuod ti periodiko: “Saan kadi a ti panangbirngas iti narelihiosuan a grupo dagiti minoria . . . pagpeggadenna dagiti nasken a wayawaya?” Kinuna ni Martin Kriele, a naadaw iti Zeitschrift für Religionspsychologie (Magasin para iti Psychology of Religion): “Ti panangsiim kadagiti naiduma ti panangmatmatna a sekta ti ad-adda a pakaseknan ngem iti kaaduan kadagiti ‘maaw-awagan a sekta ken psychogroup.’ Iti simple a pannao: Dagiti umili a saan a manglabsing iti linteg rumbeng a mabaybay-anda a sitatalna. Rumbeng a siwayawaya ti relihion ken ti wagas ti panagpampanunot ken agtalinaed a siwayawaya, kasta met idiay Alemania.” Usigentayo ti maysa a pagarigan.

“Dagiti Mapaguadan nga Umili”—Naibilangda a “Napeggad”

Ania a narelihiosuan a grupo ti nakuna a “kapeggadan kadagiti amin a sekta” iti opinion dagiti autoridad a Katoliko a naadaw iti ABC a nalatak a periodiko ti España? Nalabit masdaawkayo a makaammo a ti sarsaritaen ti ABC ket dagiti Saksi ni Jehova. Adda kadi di mangidumduma, nainkalintegan a panggep a nakaibatayan dagiti pammabasol a maibusor kadakuada? Amirisenyo dagiti sumaganad a deklarasion manipud kadagiti sabali a gubuayan:

“Isursuro dagiti Saksi kadagiti tattao a saanda nga agkuskusit no agbayadda iti buis, saanda a makipaset kadagiti gubat wenno kadagiti panagsagana para iti gubat, saanda nga agtakaw ken, kas pakagupgopanna, surotenda ti estilo ti panagbiag a no tuladen dagiti dadduma ket agbanag a pakaparang-ayan dagiti pagalagadan iti natalna a pannakipagili.”—Sergio Albesano, Talento, Nobiembre-Disiembre 1996.

“Maikontra kadagiti maipakpakaammo nga agwarwaras kadagiti dadduma nga okasion, para kaniak [dagiti Saksi ni Jehova] saanda a pakaigapuan ti uray sangkabassit a pagpeggadan dagiti institusion ti Estado. Dagitoy ket umili a managayat iti talna, mapagtalkan, ken managraem kadagiti autoridad.”—Taga Belgium a deputado iti parlamento.

“Mabigbigbig dagiti Saksi ni Jehova a kasisingpetan a tattao iti Pederal a Republika.”—Periodiko nga Aleman a Sindelfinger Zeitung.

“Mabalin nga ibilangyo [dagiti Saksi ni Jehova] kas mapagulidanan nga umili. Sipipingetda nga agbayad iti buis, mangaywan kadagiti masakit, mangparmek iti kinaawan adal.”—Periodiko ti E.U. a San Francisco Examiner.

“Nabalballigi dagiti Saksi ni Jehova ngem dagiti miembro ti dadduma a denominasion iti panangtaginayon kadagiti natalged a panagasawa.”—American Ethnologist.

“Mairaman dagiti Saksi ni Jehova kadagiti kalilintegan ken kagagagetan nga umili kadagiti pagilian ti Africa.”—Dr. Bryan Wilson, Oxford University.

“Iti adun a dekada, dakkel unay ti naitulong dagiti miembro dayta a pammati iti panangparang-ay [ti pannakaawat] iti wayawaya ti konsiensia.”—Nat Hentoff, Free Speech for Me—But Not for Thee.

“Nakaaramidda . . . iti naisangsangayan a kontribusion iti pannakaitalimeng ti dadduma kadagiti kapapatgan a bambanag iti demokrasiatayo.”—Propesor C. S. Braden, These Also Believe.

Kas ipamatmat dagiti naadaw nga immuna, mabigbigbig dagiti Saksi ni Jehova iti intero a lubong kas mapagulidanan nga umili. Maysa pay, nalatakda gapu iti trabahoda a libre a panangisuro iti Biblia ken iti panangitandudo kadagiti naimbag a kababalin iti pamilia. Natulongan ti ginasut a ribu kadagiti klaseda iti panangyadal, bayat a ti trabahoda a tumulong kadagiti tattao maipaay iti pagimbaganda nakatulongen kadagiti rinibu iti adun a dekada, nangnangruna idiay Africa.

Kinapateg ti Kinanainkalintegan

Gagangayen dagiti awan prinsipiona a tattao iti kagimongan a mangbikbiktima kadagiti inosente. Gapuna, kasapulan unay ti panagridam maipapan iti panangipapanda iti relihion. Ngem kasano ti kinanainkalintegan ken kasano a makatulong iti narelihiosuan a wayawaya no agpannuray dagiti dadduma a periodista kadagiti impormasion nga aggapu kadagiti simbaan a makakita a bumasbassiten dagiti miembroda wenno kadagiti organisasion a bumusbusor iti sekta a mapagduaduaan ti kinanainkalinteganda, imbes a konsultaenda dagiti nainkalintegan nga eksperto? Kas pagarigan, ti periodiko a nangawag kadagiti Saksi ni Jehova a “kapeggadan kadagiti amin a sekta” inaminna a dagiti depinasion ket naggapu “kadagiti eksperto iti Iglesia [Katolika].” Maysa pay, kinuna ti maysa a magasin ti Francia a ti kaaduan nga artikulo a mainaig kadagiti maipagarup a sekta ket nagtaud kadagiti organisasion a bumusbusor kadagiti sekta. Daytoy kadi ti kasayaatan kadakayo a pamay-an ti awan panangidumdumana a pananggun-od ti impormasion?

Dagiti internasional a korte ken organisasion a maseknan kadagiti kangrunaan a natauan a kalintegan, kas ti UN, kunaenda nga “artipisial unay ti pannakaakseptar ti panaggidiat ti relihion ken ti sekta.” Apay ngarud nga itultuloyda nga usaren ti manglais a sao a “sekta”? Maysa pay dayta a pammaneknek nga agpegpeggad ti narelihiosuan a wayawaya. Kasano, ngarud a masalakniban daytoy nasken a wayawaya?

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8]

Dagiti Nangidepensa iti Narelihiosuan a Wayawaya

Rimsua ti napigsa a pakaasi para iti narelihiosuan a wayawaya gapu iti nadawel a panangpapatay dagiti narelihiosuan a dangadang idiay Europa idi maika-16 a siglo. Dagitoy a pakaasi ket napategda pay laeng iti saritaan maipapan iti narelihiosuan a wayawaya.

Sébastien Chateillon (1515-63): “Ania ti erehe? Awan aniaman a masarakak malaksid ti panangibilangtayo nga erehes dagidiay amin a saan nga umanamong kadagiti opiniontayo. . . . No iti daytoy a siudad wenno rehion maibilangka a pudno a manamati, iti sumaganad maibilangka nga erehe.” Ti nalatak a Pranses nga agipatpatarus iti Biblia ken napinget a nangidepensa iti panagpabus-oy a ni Chateillon, dinakamatna ti maysa kadagiti kangrunaan a banag iti debate maipapan iti narelihiosuan a wayawaya: Siasino ti mangdepinar no asino ti erehe?

Dirck Volckertszoon Coornhert (1522-90): “Mabasatayo nga idi napalabas . . . idiay Jerusalem uray pay ni Kristo a mismo ken kalpasanna dagiti adu a martir idiay Europa . . . . riniribukda [ti kagimongan] babaen kadagiti sasaoda a kinapudno. . . . Ti kaipapanan iti sao a ‘riniribuk’ masapul a madepinar a siuumiso ken sibabatad.” Inkalintegan ni Coornhert a ti panagduduma ti relihion saan koma a maipada iti panangriribuk iti urnos ti publiko. Inimtuodna: Dagidiay kadi nainget a mangtungtungpal ken mangraraem iti linteg pudno a pangtada iti urnos ti publiko?

Pierre de Belloy (1540-1611): “[Kina]ignorante ti panamati a ti panagduduma ti relihion partuaten ken patanorenna ti riribuk iti Estado.” Ni Belloy, maysa nga abogado a Pranses a nagsurat idi tiempo ti Panaggugubat gapu iti Relihion (1562-98), inkalinteganna a ti panagtutunos iti Estado ket saan a naibatay iti narelihiosuan a panagkaykaysa malaksid, siempre, no ti gobierno ket paiturayan iti panangpilit ti relihion.

Thomas Helwys (c. 1550-c. 1616): “No natulnog ken matalek dagiti tattaona [ti ari] nga agpaituray kadagiti amin a natauan a linteg, awanen ti kiddawenna kadakuada.” Ni Helwys, maysa kadagiti pundador dagiti English Baptist, nagsurat tapno umanamong iti panagsina ti Simbaan ken Estado, nga indagadagna iti ari nga ikkanna dagiti amin nga iglesia ken sekta iti narelihiosuan a wayawaya ket makontento iti sibil a panangituray kadagiti tattao ken sanikua. Impaganetget dagiti suratna ti agdama a saludsod: Ania ti saklawen ti panangkontrol ti Estado iti naespirituan a panagbiag dagiti tattao?

Mannurat a dina inyam-ammo ti bagina (1564): “Tapno adda wayawaya ti konsiensia, saan nga umdas a palubosan ti indibidual a di mangalagad iti relihion a dina kayat no, gapu iti isu met la a rason, maparitan a mangalagad a siwayawaya ti kayatna.”

[Dagiti Ladawan]

Tertullian

Chateillon

De Belloy

[Credit Line]