Nasarungkaran Manen ti Nalabaga a Planeta

Dua a “detektib” a naggapu ditoy Daga ti naipatayaben iti kaasitgan a kaarrubatayo iti sistema solar, ti Mars. Dagiti matakuatanda nalabit makatulong a mangsungbat kadagiti dadduma a kangrunaan a saludsod maipapan iti geolohikal a napasamak iti nalabaga a planeta ken ti agdama a kasasaadna.

NANIPUD idi un-unana, ginutugoten ti Mars ti panagpanunot ti tao. Nadlaw dagiti inapotayo nga adda naisangsangayan a banag maipapan iti naraniag, nalabaga a nailangitan a banag a lumasat iti langit iti rabii a naparpartak no maminsan ngem kadagiti dadduma a bituen. Impasurot dagiti nagkauna a taga Babilonia, Grecia, ken Roma ti nagan ti planeta kadagiti didiosda iti gubat ken ipapatay, a dida ammo ti kinapudno a ti lumabaga a kolor ti planeta iparangarangna laeng iti buya ti daga a naabbungotan iti tapok ti iron oxide.

Kadagiti nabiit pay a tiempo, bayat nga impaturong dagiti astronomo ti nabibileg a teleskopio iti sistema solar, nalawagen a ti lumabaga a kaarrubatayo ket addaan kadagiti panawen, naabbungotan iti yelo a poles, ken dadduma pay a kasasaad a kaasping dagiti kasasaad ti Daga. Iti maika-20 a siglo, dagiti damo a surbey iti Mars ket inaramid ti adu nga alikamen a pagsirarak, wenno dagiti lugan iti law-ang, a mangisubli ditoy Daga kadagiti natakuatanda, agraman dagiti mangrikus ken agdisso iti Mars a lugan iti law-ang, nga impatayab ti Union Soviet ken ti Estados Unidos. Kalpasanna, naaramid ti mision ti Mars Pathfinder, a nangawis iti atension ti minilion nga agbuybuya iti telebision idi Hulio 1997.a

Itatta, ti agrikrikus a lugan iti law-ang a Mars Global Surveyor mangur-urnongen kadagiti impormasion maipapan iti nalabaga a planeta. Nupay nangipaay dagitoy a mision iti adu unay nga impormasion, kaskasdi a nagtalinaed pay laeng ti adu a kangrunaan a saludsod maipapan iti Mars.

Sadino ti Yan ti Danum?

Ti kadawyan nga elemento kadagitoy a saludsod ket danum. Pagarupen dagiti sientipiko nga idi nabayagen a napalabas, naiduma unay ti Mars ngem iti makitada itatta. Deskribirenda ti maysa a planeta nga adda idi nabarbara a klimana, naagneb nga angin, ken dagiti agay-ayus a karayan a nangarkos iti rabawna. Nupay kasta, iti di ammo a pakaigapuan nagpukaw ti danum, a nangibati iti natikag, natapok, naangin nga agrikrikus a banag a mamagbalin uray kadagiti desierto ti Daga a kasla nalaslasbang pay. Napanan ti danum? Sadino ti pakasarakan iti danum itatta idiay Mars, ken ania ti pormana? Kasano nga apektaran ti danum ti paniempo ken ti klima iti Mars?

“Dayta ket estoria a detektib,” kuna ni Norman Haynes, dati a pangulo iti opisina ti Mars Exploration idiay Jet Propulsion Laboratory iti NASA, sadi Pasadena, California. “Ti pudpudno a panggep idiay Mars isu ti panangammo no ania ti napasamak iti danum.” Inanamaen dagiti sientipiko a mabiiten a maammuanda ti sungbat. Iti tunggal agarup dua a tawen, no nasayaat ti panagbatog ti Daga ken ti Mars, plano dagiti managsirarak ti mangipatayab iti mangsukimat a robot nga in-inut a mangsolbar iti misterio ti Mars.

Dagiti naudi nga agkadua a “detektib” isu ti polar orbiting weather watcher ken ti on-site robot chemist a mangtedto kadagiti sientipiko iti nasaysayaat a panangsukimat iti uneg ti daga iti Mars. Dagiti naganda ket Mars Climate Orbiter ken Mars Polar Lander.

Agpalpaliiw Manipud iti Ngato

Naipatayab ti Mars Climate Orbiter idi Disiembre 11, 1998, manipud idiay Kennedy Space Center, idiay Cape Canaveral, Florida, ket rinugianna ti siam a bulan a panagdaliasatna a mapan iti Mars. Nadisenio dayta a mangtaginayon iti pagrikusan nga 400-kilometro ti kangatona, a manipud iti dayta ammuenna ken irekordna ti atmospera ti planeta, ti kasasaad ti rabawna, ken ti kasasaad dagiti polar cap. Agpaut dagiti panagpaliiw iti kompleto a makatawen ti Mars​—kayatna a sawen 687 nga aldaw ti Daga.

Ti mision ti climate orbiter iramanna ti panangpaliiw iti langa ken panaggaraw ti atmosperiko a tapok ken ti sengngaw ti danum iti rabaw ti Mars. Ti orbiter nadisenio met a mangirekord iti panagbaliw dagiti panawen iti rabaw ti planeta. Mabalin a dagiti detalyado a ladawan iti rabawna mangipaayda iti napapateg a pamalatpatan kadagiti sientipiko maipapan iti immuna a pakasaritaan ti klima iti planeta. Kasta met, dagita nga impormasion mabalin a mangipaayda kadagiti managsirarak iti ad-adu nga impormasion maipapan iti kaadda ti reserba a likido a danum iti uneg ti Mars.

Agserbi met ti orbiter a kas estasion a pakayallatiwan ti impormasion iti kaduana, ti Mars Polar Lander. Ti naud-udi ket naipatayab idi Enero 3, 1999, ket nayeskediul a dumteng idiay Mars inton apagtapog ti Disiembre iti daytoy a tawen. Nupay kasta, sadino ti pagdissuan daytoy a lander tapno makaipaay kadagiti kasayaatan a resulta?

Sadino ti Pagdissuanna?

Laglagipem a ti parikut maipapan iti danum ti kangrunaan iti panagsirarak iti Mars. Sadino ti kasayaatan a lugar a pangadalan iti danum iti dayta a planeta? Ti paniempo, klima, ken ti siklo ti danum ditoy Daga naadalda babaen ti panangidilig kadagiti resulta ti rinibu a sinaggaysa a panagadal a nagusar iti nadumaduma nga instrumento iti adu a nadumaduma a lugar. Ti panagsirarak kadagiti dadduma a planeta, nupay kasta, kalikagumanna ti ad-adu a panagpili. Agsipud ta manmano ti gundaway a mangadal iti rabaw ti Mars, masapul a naannad dagiti agsuksukimat a sientipiko iti panangikeddengda no ania dagiti instrumento nga ipatayabda ken sadino ti pagdissuanda.

Tapno maadal ti klima iti Mars, dagiti polar region ti kasayaatan a lugar​—nupay naiduma unay iti nabato a tanap, a nagdissuan ti Mars Pathfinder dua a tawen ti napalabasen. Mapasamak dagiti nakaro a panagbalbaliw dagiti panawen kadagiti polar region. Naipagarup a dagiti panapanawen a bagyo ti tapok mangurnongda iti naingpis a palunapin ti tapok kadagiti polar region. No dumteng ti kalam-ekna, tumangken ti tapok iti sirok ti carbon dioxide ken yelo a danum. Bayat ti panaglabas ti adu a tiempo, adun a palunapin ti naurnong. “Dagitoy a palunapin italimengda ti rekord ti pakasaritaan ti klima [ti Mars],” kuna ni Ralph Lorenz, iti University of Arizona. Patien dagiti eksperto a ti panangsirarak iti daytoy baro a teritoria ket nakapatpategto nga addang iti panagsirarak iti Mars. Kasano a kasta? Anianto ti aramiden ti lander inton makadisso?

Panangsukimat iti Uneg ti Daga

Ti lander ket kasla lawwalawwa ti langana a makina a maysa a metro ti kangatona, addaan iti tallo a saka ken takiag ti robot a dua a metro ti kaatiddogna nga addaan iti pagakup iti pungtona. Ti misionna mangrugi sakbay nga agdisso idiay daga ti Mars. Sakbay la unay ti pannakagtengna iti atmospera ti nalabaga a planeta, mangiruar ti lander iti dua a nagtimbukel a pagkargaan a tunggal maysa ket kas iti kadakkel ti bola a basketball.

Dagitoy a nairuar matnagda iti rabaw (ti Mars) ket agdissoda iti dagana iti kapartak nga agarup 700 a kilometro iti tunggal oras. Nadisenio a mabuong dagiti pagkargaan inton agdissoda ket mangiruarda iti dua a babbabassit a pagsukimat a maipalok iti maysa a metro iti daga ti Mars. Apaman a naikalidan, mangiruar dagiti pagsukimat kadagiti babassit a pagsunda ket rugianda a sukimaten ti kemikal a pakabuklan ti daga ti Mars. Ti umuna a kalatna ket birokenna no adda aniaman a danum a mabalin a timmangken iti uneg ti daga.

Kalpasan la unay ti panagdisso dagiti pagsukimat iti daga, sumaruno ti lander, nga agdisso babaen ti parachute. Tangay addaan kadagiti kamera ken sensor, nadisenio ti lander a mangadal iti kasasaad ti daga ken ti paniempo iti Mars. Mangala kadagiti retrato bayat ti panagdissona ken kalpasan ti panagdissona iti daga. Ti awitna a mikropono damo nga irekordna ti uni ti angin iti Mars. Nakaeskediul nga agandar ti lander iti agarup 90 nga aldaw kalpasan nga agdisso.

Panagregget nga Agsirarak

Siempre, adu a tawen ti busbosen dagiti sientipiko a mangadal ken mangusig iti impormasion a naurnong ti Mars Climate Orbiter ken ti Mars Polar Lander. Dagitoy kaudian a naipatayab a lugan iti law-ang ket paset ti 16-tawen a panangikagumaan a mangammo iti ad-adu pay maipapan iti Mars. Malaksid iti NASA, dagiti ahensia iti law-ang iti Europa, Japan, ken Russia nairamanda met kadagita a mision. Kamaudiananna, inanamaen dagiti sientipiko a dagiti mision iti masakbayan mangawitdanto iti usigen dagiti laboratorio ditoy Daga a sample ti daga iti Mars. Kamaudiananna, mabalin a makatulongto dagitoy kadakuada a mangsungbat iti saludsod nga ania ti napasamak iti klima ti kaarrubatayo a nalabaga a planeta, ti Mars.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 15]

Timmaud Kadi ti Biag Idiay Mars?

Ti meteorite ALH84001​—a mapapati a naggapu idiay Mars​—ket nasarakan idiay Antarctica idi 1984. Idi Agosto 1996, dadduma a managsirarak iti Johnson Space Center idiay NASA ken idiay Stanford University inyanunsioda a ti kas man la kadakkel ti patatas a bato ket addaan prueba, ngem di nalawag nga ebidensia iti biag idiay Mars​—dagiti organic compound, naurnong a mineral, ken dagiti timmangken a babassit nga organismo. Ipamatmatna a mabalin a ti biag ditoy daga timmaud idiay Mars.

Nupay kasta, dandani tunggal maysa iti komunidad dagiti sientipiko ti mamati itan a daytoy a meteorite saan a makaipaay iti natibker a prueba a ti biag timmaud idiay Mars. “Pagarupek a saanda a nakasarak iti pakailasinan ti biag,” kinuna ni William Schopf, iti University of California, Los Angeles. Umasping iti dayta, kastoy ti kinuna ni Ralph P. Harvey, iti Case Western Reserve University: “Nupay ti biag idiay Mars ket makaawis a kapanunotan para iti nagadu kadatayo, nabatad a manmano ti linaon ti ALH[84001] nga ebidensia iti dayta.”b

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

Uppat a Pulo a Tawen a Panangsukimat iti Mars

◼ Idi 1960, impatayab ti Union Soviet a mapan iti Mars dagiti umuna a pagsukimat kadagiti planeta. Dagiti pagsukimat saanda a nakapagrikus iti daga.

◼ Idi Hulio 14, 1965, timmayab ti Mariner 4, a naggapu idiay Estados Unidos, linabsanna ti Mars ket nangipaw-it kadagiti retrato ken rukod ditoy Daga.

◼ Idi 1971, naipatayab ti awan taona a lugan a Mars 3, maysa a pagsukimat ti Soviet, a damo a siiinayad a nagdisso idiay Mars. Ti Mariner 9, a pagsukimat ti E.U., nakagteng idiay Mars iti dayta met la a tawen ket rinetratona ti kaaduan a rabaw ti planeta. Rinetrato met ti Mariner 9 dagiti dua a babassit a bulan ti planeta, ti Phobos ken ti Deimos.

◼ Dua a pagsukimat ti E.U., ti Viking 1 ken Viking 2, ti nagdisso idiay Mars idi 1976. Adu a tawen a nagandar dagiti pagsukimat, a nagaramidda kadagiti narikut nga eksperimento.

◼ Idi 1988, dagiti sientipiko ti Soviet nangipatayabda idiay Mars iti dua a lugan iti law-ang, ti Phobos 1 ken Phobos 2. Saan a nakadanon ti Phobos 1 idiay Mars, ngem dimteng ti Phobos 2 idiay Mars ket nagipatulod kadagiti natakuatanna iti sumagmamano nga aldaw.

◼ Idi 1992, impatayab ti Estados Unidos ti pagsukimat a Mars Observer, a saan a nagballigi iti misionna.

◼ Ti Mars Pathfinder, a nagawit iti Sojourner rover, nagdisso idiay Mars idi Hulio 4, 1997. Naipatulodna dagiti nakaskasdaaw a de kolor a retrato manipud iti rabaw ti nalabaga a planeta.

[Dagiti Ladawan]

Mariner 4

Maysa kadagiti Viking lander

Phobos 2

[Ladawan iti panid 15]

Mars Climate Orbiter

[Ladawan iti panid 15]

Mars Polar Lander

[Ladawan iti panid 16, 17]

Buya ti daga iti Mars, a rinetrato ti Mars Pathfinder

[Picture Credit Lines iti panid 14]

Panid 15: Meteorite: NASA photo; background: NASA/U.S. Geological Survey; orbiter ken lander: NASA/JPL/Caltech

Panid 16 ken 17: Buya ti daga, Mariner 4, Viking lander: NASA/JPL/Caltech; planeta: NASA photo; Phobos 2: NASA/National Space Science Data Center