Ania ti El Niño?

Idi inyanud ti gagangay a namaga a Karayan Apurímac iti asideg ti Lima, Peru, ti gistay amin a sanikua ni Carmen, insennaayna: “Nakaad-adukami a nakapasar iti kastoy. Saan la a sisiak.” Iti naam-amianan pay, ti maysa a paset ti Desierto Sechura nga adda iti igid ti baybay ket kellaat a nagbalin a maikadua a kadakkelan a dan-aw idiay Peru gapu iti nepnep. Sinaklaw dayta ti agarup 5,000 a kilometro kuadrado. Iti dadduma a lugar iti aglawlaw ti lubong, dagiti ekstraordinario a layus, napipigsa a bagyo, ken nakaro a tikag ti nakaigapuan ti bisin, angol, dadakkel nga uram iti kabakiran, ken pannakadadael dagiti mula, sanikua, ken ti aglawlaw. Ania ti nakaigapuan amin daytoy? Adu ti mangpabasol iti El Niño, a timmaud iti tropiko wenno iti asideg ti equator iti Taaw Pasipiko, idi arinunos ti 1997 ken nagtultuloy iti agarup walo a bulan.

Ania a talaga ti El Niño? Kasano a tumaud dayta? Apay a nakasaksaknap dagiti epektona? Apag-isu kadi a maammuan ti sumaganad a pannakapasamakna, tapno mapabassit ti bilang dagiti matay ken madadael a sanikua?

Mangrugi Babaen ti Panagbara ti Danum

“Iti kinaagpaysona, ti El Niño ket agaplikar laeng iti nabara nga ayus ti danum nga agparang iti taaw ti Peru iti tunggal dua agingga iti pito a tawen,” kuna ti magasin a Newsweek. Iti nasuroken a sangagasut a tawen, nadlawen dagiti marino iti aplaya ti Peru ti kasta a panagbara ti danum. Tangay gagangay a dumteng dagitoy a nabara nga ayus no panawen ti Krismas, napanaganan dagitoy nga El Niño, ti Español a termino para iti maladaga a ni Jesus.

Ti panagbara ti danum iti asideg ti aplaya ti Peru kaipapananna ti ad-adu a tudo iti dayta a daga. Dagiti tudo ti mamagsabong kadagiti desierto ken mangbiag kadagiti taraken. No napigsa ti tudo, malayus met ti lugar. Kasta met, no nabarbara ti makinrabaw a danum ti baybay, saan a rumabaw ti adu ti sustansiana a nalamlamiis a danum. Gapu itoy, adu a parsua iti baybay ken uray dadduma a tumatayab ti umakar nga agsapul iti taraon. Kalpasanna mapasaran met ti dadduma a lugar nga adayo iti aplaya ti Peru dagiti epekto ti El Niño.a

Gapu iti Angin ken Danum

Ania ti pakaigapuan ti naisangsangayan a panagbara ti temperatura ti taaw iti asideg ti aplaya ti Peru? Tapno maawatanyo daytoy, usigenyo ti nagdakkel a sirkulo a maawagan Walker Circulation, nga adda iti atmospera iti nagbaetan ti makindaya ken makinlaud a paset ti Pasipiko iti tropiko.b Bayat ti panangpapudot ti init iti rabaw ti danum iti laud, iti asideg ti Indonesia ken Australia, agpangato ti napudot a naagneb nga angin iti atmospera, a mangpataud iti nakapuy a puersa ti angin iti asideg ti rabaw ti danum. Lumamiis ti agpangpangato nga angin a pakapukawan ti agnebna, ket agtudo iti lugar. Ti angin iti nangatngato nga atmospera iduronna nga ipadaya ti namaga nga angin. Bayat ti panagpadayana, lumamlamiis ken pumigpigsa ti angin ket agpababanton inton makagteng idiay Peru ken Ecuador. Daytoy ti mangpataud iti napigsa a puersa ti angin iti asideg ti rabaw ti taaw. Ket no saan unay a nangato, dagiti angin a kasaor agsublida nga agpalaud nga agturong idiay Indonesia, iti kasta makompleto ti sirkulo.

Kasano nga apektaran dagiti kasaor ti makinrabaw a temperatura ti danum ti Pasipiko iti tropiko? “Dagitoy nga angin gagangay a kakasda la pul-oy iti bassit a libtong”, kuna ti Newsweek, “a mangiduron iti nabara a danum iti makinlaud a Pasipiko tapno ti rabaw ti danum ti baybay sadiay ket ad-adalem iti 60 a sentimetro ken nabarbara iti 8 a degree Celsius ngem iti danum ti baybay idiay Ecuador.” Iti makindaya a Pasipiko, rumabaw ti aduan sustansia a nalamlamiis a danum nga aggapu iti baba, ket biagenna dagiti parsua iti baybay. Iti kasta, bayat dagiti tawen nga awan ti El Niño, nalamlamiis ti temperatura iti rabaw ti baybay iti daya ngem iti laud.

Ania dagiti panagbalbaliw iti atmospera a pakaigapuan ti El Niño? “Gapu kadagiti rason a di pay la maawatan dagiti sientista,” kuna ti National Geographic, “iti sumagmamano a tawen kumapuy dagiti kasaor wenno awanda pay ketdi.” Bayat a kumapuy dagitoy nga angin, ti naurnong a nabara a danum iti asideg ti Indonesia agayus nga agsubli iti daya, ket pabaraenna ti temperatura ti rabaw ti baybay idiay Peru ken iti dadduma a lugar iti daya. Daytoy met a panagayus ti danum adda epektona iti atmospera. “No bumara ti makindaya a Taaw Pasipiko iti tropiko kumapuy ti Walker Circulation ket pataudenna ti panagpadaya ti di agpapada ti temperaturana a napigsa a tudo nga aggapu iti laud ken makadanon iti makintengnga ken makindaya a Pasipiko iti tropiko,” kuna ti maysa a publikasion. Isu a maapektaran ti paniempo iti intero a Pasipiko iti asideg ti equator.

Kas iti Gangal iti Karayan

Ti El Niño balbaliwanna met ti paniempo kadagiti lugar nga adayo iti ayus ti danum ti Pasipiko iti tropiko. Kasano? Babaen ti panangusarna iti panagrikus ti angin iti atmospera. Ti nasaknap nga epekto ti pannakaisturbo ti panagrikus ti angin iti atmospera ti maysa a lugar mabalin nga ipadis iti gangal nga adda iti tengnga ti karayan a mangpaallon iti intero a karayan. Ti napuskol nga ulep a mangyeg iti tudo nga agpangato iti rabaw ti danum ti nabara a taaw iti tropiko ket kasla gangal a mangisturbo iti atmospera. Daytoy apektaranna ti paniempo iti rinibribu a kilometro ti kaadayona.

Kadagiti nangatngato a lugar, papigsaen ken sukatan ti El Niño ti napegges nga agpadaya a nagpigsa a kasaor a maawagan jet stream. Ti kasaor iwanwanna ti turongen ti kaaduan a bagyo kadagitoy a nangato a lugar. Ti panagpigsa ken panagbaliw ti direksion ti kasaor mapakarona met wenno mapakapuyna ti paniempo. Kas pagarigan, kaaduanna a saan unay a matutudo ken nalamiis ti kalam-ekna no tiempo ti El Niño ngem ti gagangay a kalam-ekna iti makin-amianan a paset ti Estados Unidos, ngem mas matutudo ken nalamlamiis iti dadduma a makin-abagatan nga estado.

Kasano a Nasaksakbay a Maammuan?

Maammuan laeng nga adda bagyo sumagmamano nga aldaw a nasaksakbay. Kasta met laeng kadi iti nasakbay a panangammo iti El Niño? Saan. Imbes a daytoy ket mainaig kadagiti apagbiit a kasasaad ti paniempo, ti nasakbay a panangipakaammo iti El Niño ramanenna dagiti aggigiddan a saan a normal a kasasaad ti paniempo iti adu a rehion iti adu a bulan. Ket nagballigi dagiti mangsirsirarak iti klima iti nasakbay a panangipakaammoda iti El Niño.

Kas pagarigan, nasakbay a naipakaammo ti El Niño idi 1997-98 idi Mayo 1997​—agarup innem a bulan sakbay a napasamak. Adda ngarud naiwaras iti Pasipiko iti tropiko a 70 a pataw a mangrukod iti kasasaad ti angin iti rabaw ti taaw ken ti temperatura ti taaw agingga iti kaadalem a 500 a metro. No maiserrek kadagiti computer a mangamiris kadagiti impormasion maipapan iti paniempo, dagitoy nga impormasion nasakbay a maipakaammoda ti paniempo.

Dagiti nasakbay a pakdaar maipapan iti El Niño pudno a matulonganna dagiti tattao nga agsagana a maipaay kadagiti mainanama a panagbalbaliw. Nanipud 1983, kas pagarigan, dagiti nasakbay a pakaammo maipapan ti El Niño idiay Peru pinaregtana ti adu nga agtartaraken kadagiti baka nga agtarakenda iti baka a maibagay iti panagtutudo ken agmula dagiti mannalon kadagiti maibagay iti panagtutudo, ket dagiti mangngalap binaliwanda ti panagkalapda iti ikan iti panagkalap iti pasayan a makalap iti nabarbara a danum. Wen, ti umiso a panangipakaammo agraman ti nasakbay a panagsagana pabassitenna ti madangran a tattao ken pannakadadael ti ekonomia gapu iti El Niño.

Dagiti nasientipikuan a panagsirarak maipapan iti proseso a mangtartarawidwid iti klima ti dagatayo paneknekanda ti kinaagpayso dagiti naipaltiing a sasao nga inlanad ni Ari Solomon iti nagkauna nga Israel agarup 3,000 a tawenen ti napalabas. Kastoy ti insuratna: “Ti angin mapan nga agpaabagatan, ket agibaw agingga iti amianan; agibaw a kankanayon iti tarayenna, ket ti angin agsubli manen kadagiti pagibawanna.” (Eclesiastes 1:6) Adun ti naammuan ti tao iti kaaldawantayo maipapan iti kasasaad ti paniempo babaen ti panangadalna iti turongen ti angin ken ti kasasaad ti danum iti taaw. Sapay koma ta magunggonaantayo iti dayta a pannakaammo babaen ti panangipangagtayo iti pakdaar maipapan kadagiti pasamak a kas iti El Niño.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 27]

DAGITI AGSASAGANAD A PANANGDADAEL TI EL NIÑO

■ 1525: Immuna a rekord ti pakasaritaan maipapan iti napasamak nga El Niño idiay Peru.

■ 1789-93: Ti El Niño ti nakatayan ti nasurok a 600,000 idiay India ken nakaigapuan ti nakaro a bisin idiay makin-abagatan nga Africa.

■ 1982-83: Daytoy a pasamak ti nakatayan ti nasurok a 2,000 ken nakadadaelan ti nasurok a $13 bilion a sanikua, nangnangruna kadagiti lugar iti tropiko.

■ 1990-95: Nagtitipon ti tallo nga agsasaruno a pasamak tapno agbalin a maysa kadagiti kabayagan a naipadamag a napasamak nga El Niño.

■ 1997-98: Nupay adda umuna a gistay naballigi unay a nasakbay a panangipakaammo iti panaglayus ken tikag kadagiti adu a lugar maipapan iti El Niño, napukaw ti agarup 2,100 a biag, ken nadadael ti agdagup iti $33 bilion iti intero a lubong.

[Dagiti diagram/Dagiti mapa iti panid 24, 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

NORMAL

Panagrikus ti Walker Circulation

Napipigsa a kasaor

Nabara a danum ti taaw

Nalamiis a danum ti taaw

EL NIÑO

Agbalbaliw ti turongen dagiti napigsa a kasaor

Nakapuy a kasaor

Agpadaya dagiti nabara a danum

Nabarbara wenno namagmaga ngem ti gagangay

Nalamlamiis wenno ad-adu ti tudo ngem ti gagangay

[Dagiti diagram/Dagiti ladawan iti panid 26]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

EL NIÑO

Irepresentar dagiti nalabaga a kolor iti globo nga adda iti ngato dagiti temperatura ti danum a nabarbara ngem ti normal

NORMAL

Maurnong ti nabara a danum iti makinlaud a Pasipiko, a mangipangato kadagiti aduan sustansia a nalamlamiis a danum iti daya

EL NIÑO

Dagiti nakapuy a kasaor iduronna nga ipadaya ti nabarbara a danum, ket lapdanna ti panagparabaw ti nalamlamiis a danum

[Dagiti ladawan iti panid 24, 25]

PERU

Nalayus a Desierto Sechura

MEXICO

Bagyo a Linda

CALIFORNIA

Nagreggaay a pitak

[Dagiti Credit Line]

Panid 24-5 kannigid nga agpakannawan: Fotografía por Beatrice Velarde; Ladawan nga inaramid ti Laboratory for Atmospheres, NASA Goddard Space Flight Center; rinetrato ni Dave Gatley para iti FEMA