Unas​—Higante Kadagiti Ruot

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

ANIA ti aramidentayo no awan asukar? Sobra metten no ibagatayo a saan nga agbiag ti lubong no awan dayta​—ngem adu a taraon ti nasken a mabalbaliwan a dagus no maawan ti asukar. Wen, iti kaaduan a paset ti lubong iti kaaldawantayo, nagbalinen ti panagasukar nga inaldaw a paset ti panagbiag, a namagbalin iti panagpataud iti asukar kas sangalubongan nga industria.

Minilion a tattao manipud Cuba agingga idiay India ken manipud Brazil agingga iti Africa ti agmulmula ken agap-apit iti unas. Kinapudnona, adda idi panawen a nagbalin ti panagpataud iti asukar a kadakkelan ken kapigsaan nga industria iti lubong. Mabalin a maikuna a ti lubong ket tinubay ti unas iti wagas a naaramidan ti sumagmamano a dadduma a mula.

Kayatmo kadi a maammuan ti ad-adu pay maipapan iti daytoy a naisangsangayan a mula? Kuyogennakami ngarud nga agpasiar idiay rehion ti Queensland, Australia, a pakaimulmulaan ti unas. Nupay bassit laeng daytoy a lugar nga agpatpataud iti unas, ti episiente a panagmula ken dagiti pamay-an ti panangproseso ti namagbalin iti dayta a maysa kadagiti kangrunaan iti lubong nga aglaklako iti di pay repinado nga asukar iti sabali a pagilian.

Panangpasiar iti Rehion ti Kaunasan

Napudot ken naagneb ti angin. Main-inaran ti bangkag dagiti natangkenanen nga unas gapu iti init iti tropiko. Dagiti nagtatayag nga unas ket sibabannayat nga un-unoren ti dakkel a makina a kaasping ti pagapit iti trigo, sana pukpukanen dagiti ungkay bayat ti panagapit ken urnongenna dagiti napukpukan nga unas iti maysa a trailer a maguyguyod a kaassibayna. Di agbayag, agtedteden ti nasam-it a tubbog dagiti napukpukan nga unas isu nga agadiwaran ti nasam-it, naalimuom nga ayamuom. Nangrugin ti panagdaliasat ti napateg a tubbog daytoy naisangsangayan a ruot manipud iti bangkag agingga iti garapon ti asukar iti lamisaanmo.

Nabiit pay a manomano ti makabannog a panagpukan iti unas ditoy Australia a kas iti maar-aramid pay laeng iti adu a pagilian a pakaap-apitan ti unas. Darepdepem ti eksena. Dagiti unas ket manomano a pukanen dagiti trabahador. Iti maysa a bangkag ti unas, sibabannayat nga umabante dagiti naintar nga agkalkalinduosan a para pukan iti unas. Kas man la soldado dagiti trabahador a mangummong kadagiti nalinteg nga ungkay ti unas babaen ti maysa a takiagda sada guyoden a naimbag dagitoy iti maysa a bangir tapno makita ti puonda. Wasiwas, pukan! Wasiwas, pukan! Babaen ti napigsa a wasiwasda, dagiti trabahador a nagtagi-matsete ipungetda a pukanen dagiti unas. Ipalladawda dagitoy kadagiti naurnos nga intar, sada umakar iti sumaganad a grupo dagiti unas. Iti intero a lubong, in-inut nga agbalbaliwen daytoy a kasasaad, bayat nga umad-adun a pagilian ti mangus-usar iti makina.

Ti rehion ti Australia nga agpatpataud iti unas ket buklen a nangnangruna ti maysa nga atiddog a daga iti kosta nga agarup 2,100 a kilometro, nga iti kaaduan a paset ket kabatog ti nalatak a Great Barrier Reef. (Kitaem ti artikulo nga “Ibibisita iti Great Barrier Reef,” iti Hunio 8, 1991, a ruar ti Agriingkayo!) Makaay-ayo a pagbiagan ti unas ti napudot, naagneb a klima ditoy iti intero a makatawen, ket kaaduan iti agarup 6,500 nga agmulmula ti agnanaed kadagiti babassit a bangkag a kukua ti pamiliada iti nadumaduma a paset iti igid ti kosta, isu a no kitaem iti adayo, kasda man la rinaay nga ubas iti puonna.

Kalpasan ti napaut a biahe, makitatayon iti pangadaywen ti Bundaberg, ti maawagan a siudad ti asukar, iti makintengnga a kosta ti Queensland. Bayat a sumalogtayo iti bassit a turod, adda makitatayo a makapaamanga a buya​—bin-ig a kaunasan a kas man la agpaypayapay gapu iti angin! Ket nagduduma ti kolorda! Di agpapada ti panagdakkel ti nadumaduma a bangkag ti unas, isu a nagpintas ti namaris a buyada a berde ken balitok, a napattopattokan iti kolor tsokolate kadagiti lugar a di pay namulaan ita a tawen wenno nabiit pay a nadalusan.

Ti Hulio ti kalamiisan a bulan iti tawen, ket karugrugi ti panagapit ken panagdadapil. Agtultuloy daytoy agingga inton Disiembre bayat a matangkenan ti unas iti di agpapada a kasasaad. Magagarantayon a mangpasiar iti dadapilan tapno makitatayo no ania ti mapasamak iti naapit nga unas. Ngem maisingasing a sakbay nga aramidentayo dayta, masapul nga ammuentayo ti maipapan iti unas a mismo. Isu a dumsaagtayo nga umuna iti estasion a naipasdek iti rehion a pageksperimentuan iti asukar. Ditoy a mangpataud dagiti sientista kadagiti baro a kita ti unas ken agsirarak tapno sumayaat ti panagmula ken panagapit iti unas.

Dagiti Nagtaudanna ken Panagmula

Iti estasion a pagsirarakan maipapan iti asukar, maragsakan ti maysa a mannakigayyem nga agronomo a mangisuro kadatayo maipapan iti unas a mismo ken mangilawlawag no kasano a maimula dayta. Idi unana, tangay masarakan la dayta kadagiti kabakiran ti Makin-abagatan a Daya nga Asia ken New Guinea, ti unas ket higante iti pamilia dagiti ruot, a dagiti miembrona ket pakairamanan ti ruot iti hardin, dagiti bukbukel a kas iti pagay ken trigo, ken ti aduan kayo a kawayan. Agpataud amin dagitoy a mula iti asukar iti bulbulongda babaen ti proseso a photosynthesis. Ngem naiduma ti unas gapu iti kaadu ti pataudenna nga asukar sana ipempen dayta kas nasam-it a tubbog kadagiti naammurat nga ungkayna.

Nagdinamag ti panagmula iti unas idiay nagkauna nga India. Sadiay nga insurat dagiti eskriba ti buyot ni Alexander the Great idi 327 K.K.P. a dagiti umili ket “nagus-os iti nakaskasdaaw a runo, a nangpataud iti maysa a kita ti diro a saan a pinataud ti uyokan.” Bayat a rimmang-ay ti panagsukisok ken panangpasayaat kabayatan ti maika-15 a siglo, kellaat a simmaknap ti panagmula iti unas. Kadagitoy nga aldaw, rinibribun ti nadumaduma a klase ti unas, ket nasurok a 80 a pagilian ti mangipapaay iti tinawen nga apit nga agarup maysa a bilion a tonelada.

Iti kaaduan a paset ti lubong, makabannog unay ti agmula. Maputed dagiti natangkenan nga unas iti kaatiddog nga agarup 16 a pulgada sa maimula iti agaaddayo a gulis nga agarup 1.5 a metro. Tunggal puted, wenno set, ket mangpataud iti agarup 8 agingga iti 12 a puon ti unas, a matangkenan iti las-ud ti 12 agingga ti 16 a bulan. Nakaam-amak a kapadasan ti pannagna iti nasamek a bangkag ti natangkenan nga unas. Dagiti puon ti unas ken naraber a bulbulongda ket makadanon iti kangato nga agarup 4 a metro. Angin ngata ti kumarasakas sadiay, wenno nalabit uleg wenno utot? Kas panagannad, nalabit panawenen a rummuartayo iti kaunasan!

Madama ti panagsirarak tapno maammuan dagiti pamay-an a pangpaksiat kadagiti peste ken sakit ti unas. Medio naballigi ti adu kadagitoy a panagregget, nupay saan nga amin. Kas pagarigan, idi 1935, iti panagregget a mangpukaw iti makadadael nga abal-abal ti unas, inrugi dagiti autoridad nga inusar ti Hawaiian cane toad, maysa a klase ti tukak, idiay makin-amianan a Queensland. Daksanggasat ta kaykayat ti tukak iti kaunasan ti dadduma pay nga insekto imbes a dagiti abal-abal iti kaunasan, immadu unay dagitoy, ket nagbalinen a kangrunaan a peste iti intero a makin-amianan a daya ti Australia.

Puoran Sakbay nga Apiten?

Idi karabiyanna, sisisiddaaw a binuyami ti panangpuor ti maysa a mannalon iti dayta a lugar kadagiti natangkenanen nga unasna. Iti sumagmamano la a segundo, gimmil-ayab ti bassit a bangkag a kunam man la no laglagtuen dagiti gil-ayab ti nasipnget a tangatang. Makatulong ti panangpuor iti unas tapno maikkat dagiti di kasapulan a bulong ken ti dadduma pay a mabalin a makasali iti panagapit ken panagdapil. Ngem iti kallabes a panawen, ad-adu ti mayat iti panagapit a din kasapulan a mapuoran nga umuna. Maawagan daytoy a pamay-an a panagapit iti berde nga unas. Saanna laeng a pasayaaten ti maapit nga asukar no di ket mangipaay met iti natalged a pannakaap-ap ti daga, nga inton agangay ket makatulong a mangsumra iti panagreggaay ken panagadu ti ruot.

Nupay manomano pay la a maapit ti unas iti adu a pagilian a pagimulmulaan ita iti dayta, umad-adun dagiti pagilian a mangap-apit iti dayta babaen ti dadakkel a makina a pagpukan iti unas. Sarakusoken dagitoy a nagdadakkel a makina ti natatayag nga unas, salingsinganda dagiti di kasapulan a bulong manipud iti ungkay sada automatiko a pukanen dagitoy iti abbaba a pedaso tapno nakasaganan a madapil. Nupay mabalin a makaapit ti maysa a para pukan iti unas iti promedio a 5 a tonelada ti unas iti kada aldaw babaen ti makabannog a manomano a pamay-an, laklakaen laeng dagiti makina a pukanen ti agingga iti 300 a tonelada iti kada aldaw. Dagiti bangkag ket mabalin a mapukan iti kada tawen iti sumagmamano a tawen sakbay a bumassit ti pataudenda nga asukar ken no kasta, masapulen a masukatan dagiti mula.

Apaman a mapukan ti unas, nasken a maasikaso a dagus dagitoy tangay nalaka a mapukaw ti asukar ti naapit nga unas. Tapno mapapartak ti pannakaibiaheda kadagiti dadapilan, adda akikid a riles dagiti trambia nga agarup 4,100 a kilometro ti kawatiwatda a mangibiahe iti unas kadagiti bangkag idiay Queensland. Namaris a buyaen dagiti nagbabassit a lugan nga agbiahe kadagitoy a riles bayat a lumasatda iti away, a guyguyodenda ti pinulpullo a bagon a napno iti unas.

Iti Dadapilan

Makapainteres a kapadasan ti panangpasiar iti dadapilan. Ti umuna a makita ket dagiti naintar a bagon ti unas nga agur-uray a maidiskarga. Mapitpit dagiti unas gapu kadagiti nagdadakkel a makina a mangpirsapirsay ken mangtadtad, isu a mapespes ti nasam-it a tubbog dagiti ammurat. Maibilag ti mabati nga ammurat, wenno ti ngula, sa mausar a sungrod ti intero a dadapilan. Mailako met ti sobra kadagiti agar-aramid iti papel ken materiales a pagbangon tapno mausarda kadagiti produktoda.

Maikkat dagiti rugit ti nasam-it a tubbog isu a nalitnaw a bennal ti mabati. Mausar nga abuno dagiti naikkat a rugit a kaasping ti lan-ak. Ti maysa pay a mapataud a maawagan a pataroy ket mausar kas taraon dagiti dinguen wenno kas ramen nga us-usaren dagiti industria iti panagdistileria iti arak ken alkohol. Talaga a nakaskasdaaw ti kinaadu ti pakausaran ti unas ken ti kinaepisiente ti pannakadapilna.

Ti bennal ket maaramidton nga arnibal babaen ti panangipaburek tapno maikkat ti sobra a danum, ket agbalin a babassit a kristal ti asukar. Dumakkel dagitoy a kristal agingga a makadanonda iti matarigagayan a kadakkel. Kalpasanna, maikkatdan manipud iti mixture sa maibilag. Ti resultana ket saan pay a repinado a nalabaga nga asukar. Ti kanayonan pay a panangrepinado ti mamagbalin iti daytoy saan pay a repinado nga asukar kas iti pamiliar a repinado a puraw nga asukar a makita iti adu a lamisaan a panganan.

Nalabit nasamsam-it ti tsa wenno kapem kalpasan daytoy makaay-ayo ken makaisuro a panagpasiartayo iti pagilian dagiti unas. Siempre, no addaanka iti diabetes, nalabit nasken a dikan agasukar ken mangusarka iti kasandina.

Talaga a nagsiddaawtayo iti kinalaing ken kinamanagpataud Daydiay nangdisenio ken namagtubo iti kasta a nakaskasdaaw a mula, ti unas​—a talaga a higante kadagiti ruot!

[Kahon iti panid 22]

Beet Wenno Unas?

Mapataud ti asukar manipud iti dua a kangrunaan a mula iti lubong. Ti unas ket agtubo a nangnangruna kadagiti tropikal a lugar ken paggapuan ti di kumurang nga 65 a porsiento nga asukar a mapataud iti lubong. Ti nabatbati a 35 a porsiento ket maala kadagiti sugar beet, nga agbibiag kadagiti nalamlamiis a klima a kas iti Makindaya ken Makinlaud a Europa ken Amianan nga America. Agpada dagiti substansia a pakabuklan ti asukarda.

[Ladawan iti panid 23]

Ti unas a mapuoran sakbay a maapit

[Ladawan iti panid 23]

Ti makina a para apit iti unas. Guyguyoden ti traktora ti maysa a trailer

[Picture Credit Line iti panid 21]

Amin a retrato iti panid 21-4: Queensland Sugar Corporation