Panangsukimat iti Di Makita​—Ania ti Naipalgak?

ANIA ti maibanag no usaren dagiti tattao ti adu a baro nga imbension a kasla mangwaknit iti kortina, ket makitada ti dida makita idi? Ti panangusar kadagita patalgedanna nga adda dagiti dida naammuan idi.​—Kitaem ti kahon iti baba.

Gagangayen a patienda idi a ti daga ti sentro ti uniberso. Ngem impakita ti panagusar iti teleskopio a naisaad dagiti planeta, agraman ti daga, iti lugarda a mangrikus iti init. Babaen ti pannakaimbento dagiti napigsa a mikroskopio, nabiit pay a nasukimat ti tattao ti atomo a mismo ket nakitada no kasano a makitipon ti dadduma a kita ti atomo iti dadduma a kita tapno mabukel dagiti maaw-awagan a molekula.

Amirisem ti molekula ti danum, maysa a substansia a nasken iti biag. Gapu iti disenioda, naisangsangayan ti panagtipon ti dua nga atomo ti hidrohena ken ti maysa nga atomo ti oksihena tapno maporma ti molekula ti danum​—binilion kadagitoy ti adda iti tunggal sangkatedted! Ania ti masursurotayo iti panangsukimat iti molekula ti danum ken panangusig iti maaramidanna iti sidong ti nadumaduma a kasasaad?

Ti Pagsidsiddaawan iti Danum

Nupay kasla nakasimsimple ti sangkatedted a danum, dayta ket maysa a substansia a komplikado. Kinapudnona, kinuna ni Dr. John Emsley, a maysa a mannurat maipapan iti siensia idiay Imperial College, sadi London, Inglatera, a dayta ti “maysa kadagiti kanayon a masukimat iti amin a kemikal, ngem kaskasdi a di pay unay maawatan.” Kinuna ti magasin a New Scientist: “Ti danum ti kalatakan a likido iti Daga, ngem maysa met kadagiti misterioso unay.”

Inlawlawag ni Dr. Emsley a nupay simple ti pakabuklan ti danum, “awan ti maipada iti kinakomplikado ti maaramidanna.” Kas pagarigan, kinunana: “Maysa koma a gas ti H₂0, . . . ngem daytat’ likido. Maysa pay, no tumangken dayta . . . , tumpaw imbes a lumned ti solido a pormana, ti yelo,” kas ti gagangay a namnamaen. Kastoy ti kinuna ni Dr. Paul E. Klopsteg, dati a presidente ti American Association for the Advancement of Science, maipapan iti daytoy a naisangsangayan a maaramidan ti danum:

“Kasla nakaskasdaaw a disenio daytoy a mangtaginayon kadagiti agbibiag iti danum a kas iti nagadu nga ikan. Panunotem laengen ti mapasamak no saan a tumpaw ti danum kas nadeskribir, bayat a lumammiis dayta agingga nga agbalin a yelo. Agtultuloy nga agbalin a yelo agingga a saknapanna ti intero a dan-aw, ket patayenna ti amin wenno kaaduan nga agbibiag iti danum.” Kinuna ni Dr. Klopsteg a daytoy a di ninamnama a maaramidan ti danum ket “ebidensia nga adda naglaing ken napnuan panggep a persona nga agtigtignay iti uniberso.”

Sigun iti New Scientist, pagarupen itan dagiti managsirarak nga ammoda ti makagapu iti kastoy a naisangsangayan a maaramidan ti danum. Nakapataudda ti immuna a teoretikal a kapanunotan a siuumiso a mangipakpakauna a dumakkel ti danum bayat nga agbalin a yelo. Mabigbig dagiti managsirarak a “ti makagapu iti misterio, ket agpannuray iti nagbabaetan dagiti atomo ti oksihena nga adda kadagiti molekula a mangbukel iti danum ken yelo.”

Saan kadi a nakaskasdaaw dayta? Ti maysa a molekula a kasla nakasimsimple pagpanunotenna ti tao. Ken nakaskasdaaw a panunoten a buklen ti danum ti kaaduan a dagsen ti bagitayo! Mabigbigmo met kadi ti “ebidensia nga adda agtigtignay a naglaing ken napnuan panggep a persona” kadagiti pagsidsiddaawan iti daytoy a molekula, a tallo laeng nga atomo ti dua nga elemento? Ngem, nagbassitan ti molekula ti danum ken saan unay a komplikado ngem ti adu a sabsabali a molekula.

Dagiti Molekula a Nakaro ti Kinakomplikadoda

Dadduma a molekula ket buklen ti rinibu nga atomo iti adu kadagiti 88 nga elemento a gagangay a tumaud iti daga. Kas pagarigan, ti maysa a molekula ti DNA (pangababaan iti deoxyribonucleic acid), nga aglaon kadagiti alagaden nga impormasion maipapan iti panagtawid ti tunggal sibibiag a banag, ket mabalin nga addaan iti minilion nga atomo ti sumagmamano nga elemento!

Nupay di nakappapati ti kinakomplikadona, ti molekula ti DNA ket 1/10,000,000 a pulgada laeng ti diametrona, bassiusit tapno makita malaksid no adda napigsa a mikroskopio a katulongan. Idi laeng 1944 a natakuatan dagiti sientista a ti DNA ikeddengna ti tawiden ti maysa a tao. Daytoy a natakuatan rinugianna ti nasaknap a panagsirarak iti daytoy a komplikado unay a molekula.

Kaskasdi, ti DNA ken ti danum ket dua laeng kadagiti adu a kita ti molekula a kasapulan tapno mabukel dagiti bambanag. Ket tangay nagadu a molekula kadagiti sibibiag ken saan a sibibiag a bambanag, kunaentay kadi nga adda laeng simple a pamay-an, wenno panagbalbaliw, a mapasamak kadagiti nabiag ken saan a nabiag?

Nabayagen a patien ti adu a tattao a kasta. “Inyebkas ti adu nga autoridad idi dekada 1920 ken 1930 ti namnama a ti rimmang-ay a pannakaammo iti biokemika pagsilpuennanto ti nagbaetanda,” kuna ti mikrobiologo a ni Michael Denton. Ngem, idi agangay, ania a talaga ti natakuatan?

Naisangsangayan ken Naisalsalumina ti Biag

Nupay ninamnama dagiti sientista a makasarakda kadagiti mamagsilpo, wenno agsasaruno nga in-inut nga addang, a mangisilpo iti nagbaetan ti nabiag ken awanan biag, pinatalgedan ni Denton nga adda “masinunuo a di panagtultuloy kalpasan a natakuatan ti molecular biology ti pakabuklan dagiti molekula ti nabiag a bambanag idi kattapog ti dekada 1950.” Iti panangsalaysayna iti kinapudno a nagbalinen a nalawag kadagiti sientista, inlawlawag ni Denton:

“Ammotayo itan a saan laeng nga adda nagdumaan dagiti nabiag ken dagiti saan a nabiag, no di ket irepresentar met dayta ti kasayaatan ken kangrunaan a pakaibatayan ti amin a di panagtultuloy iti nakaparsuaan. Iti nagbaetan ti sibibiag a selula ken ti kakomplikaduan nga awan biagna a sistema, kas iti kristal wenno niebe, adda yuyeng a nalawlawa ken nasiersierto ngem ti kabaelanyo nga utoben.”

Daytoy dina kaipapanan a nalaka ti mangpataud iti molekula. Ilawlawag ti libro a Molecules to Living Cells a “komplikado unay ti pakabuklan dagiti mangbukel iti babassit a molekula.” Ngem, innayonna a ti pannakaaramid dagita a molekula “ket nakalaklaka no idilig iti simmaruno a naaramid tapno mapataud ti umuna a sibibiag a selula.”

Mabalin nga agbiag dagiti selula a bukodda kas sabali a sibibiag a parsua, kas iti bakteria, wenno agbalinda a paset ti adu ti selulana a parsua, kas iti tao. Kasapulan ti 500 a kalkalainganna ti kadakkel a selula tapno maipada iti kadakkel ti tulnek iti pungto daytoy a sentensia. Isu a di nakaskasdaaw a di makita ti mata dagiti maaramidan ti selula. Ania, ngarud, ti ipalgak ti panagusar iti mikroskopio tapno masukimat ti maysa laeng a selula iti bagi ti tao?

Ti Selula​—Naiparna Wenno Adda Nangdisenio?

Umuna iti amin, di malapdan ti tao ti agsiddaaw iti kinakomplikado dagiti sibibiag a selula. Kinuna ti maysa a mannurat maipapan iti siensia: “Ti normal a panagdakkel ti uray kasimplean a sibibiag a selula kasapulanna nga agtutunos a maaramid ti pinullo a ribu a kemikal a panagbalbaliw.” Inimtuodna: “Kasano a makontrol a mamimpinsan ti amin a 20,000 a panagbalbaliw iti uneg ti maysa a bassiusit a selula?”

Inyarig pay ni Michael Denton ti kabassitan a sibibiag a selula iti “nakabasbassit a paktoria a naglaon iti rinibu a nakapimpintas ti pannakadiseniona a pedaso dagiti komplikado a molekular a makinaria, a buklen nga interamente ti ginasut a bilion nga atomo, nga ad-adda pay a komplikado ngem ti aniaman a makina nga inaramid ti tao ken naan-anay nga awan ti kapadana kadagiti awanan biag.”

Mariro dagiti sientista iti kinakomplikado ti selula, kas impamatmat ti The New York Times a Pebrero 15, 2000: “No ad-adda a maawatan dagiti biologo ti adu a sibibiag a selula, ad-adda a maamakda a mangpanunot iti tunggal aramidenda. Ti kalkalainganna ti kadakkel a selula ti tao ket nakabasbassit tapno makita, ngem iti aniaman a kanito agingga iti 30,000 kadagiti 100,000 a gene daytoy ti agtrabaho wenno sumardeng nga agtrabaho a mangaramid kadagiti kasapulan a trabaho ti selula wenno mangitungpal kadagiti mensahe a naggapu iti dadduma pay a selula.”

Inimtuod ti Times: “Kasano ngarud a maamiris ti nakabasbassit ken komplikado unay a makina? Ken uray no nagdakkel ti panangikagumaan tapno naan-anay a maawatan ti maysa a selula ti tao, adda di kumurang a 200 a nagduduma a kita ti selula iti bagi ti tao.”

Impadamag ti magasin a Nature iti maysa nga artikulo a napauluan iti “Dagiti Pudno a Makinaria iti Panamarsua,” ti pannakatakuat kadagiti babassit a motor iti uneg ti tunggal selula ti bagi. Agpusipos dagitoy tapno mangpataud iti adenosine triphosphate, ti gubuayan ti enerhia dagiti selula. Inut-utob ti maysa a sientista: “Ania ti maibanagtayo no masursurotayo ti mangdisenio wenno mangaramid kadagiti molekular a makina a kaasping dagiti molekular a sistema a masarakantayo kadagiti selula?”

Panunotem laengen ti kabaelan ti selula nga agpataud! Ti kaadu ti impormasion a linaon ti DNA ti maysa laeng a selula iti bagitayo punnuenna ti agarup maysa a milion a panid a kastoy ti kadakkelna! Saan la a dayta, kada agbingay ti selula tapno mangpataud iti baro a selula, mayallatiw daytoy met la nga impormasion iti baro a selula. Kasano ti pagarupem a panangiprograma ti tunggal selula iti bagim​—a 100 a trilion amin ti bilangda​—iti daytoy nga impormasion? Naiparna laeng kadi, wenno adda Kalaingan a Diseniador a nangaramid iti dayta?

Nalabit kas met la iti konklusion ti biologo a ni Russell Charles Artist ti konklusionmo. Kinunana: “Naipasangotayo kadagiti makapaupay, uray pay di maparmek a pakarigatan, iti panangpadpadastayo a mangbirok iti nangrugian ti selula ken, kasta met ti agtultuloy a panagandarna, malaksid no bigbigentayo a nainkalintegan nga adda nasaririt, nalaing a persona, a nangpataud iti dayta.”

Nakaskasdaaw nga Urnos ti Bambanag

Adu a tawenen ti napalabas, kastoy ti konklusion ni Kirtley F. Mather, propesor ti geolohia idi a tiempo idiay Harvard University: “Agbibiagtayo iti uniberso, saan a gapu ta naiparna wenno gapu iti kellaat wenno agsasaruno a panagbalbaliw, no di ket gapu iti Linteg ken Urnos. Naan-anay a nainkalintegan ken rumbeng a raemen unay ti Pannakatarawidwidna. Amirisem laengen ti nakaskasdaaw a kinaapag-isu ti pannakadisenio ti nakaparsuaan a mangipalubos iti panangipaaytayo iti atomic number ti tunggal elemento iti maysa a banag.”

Amirisentayo biit dayta “nakaskasdaaw nga apag-isu a pannakadisenio ti nakaparsuaan.” Mairaman ti balitok, pirak, gambang, lata, ken landok kadagiti elementoa a pagaammo dagiti tattao idi unana. Nailasin dagiti alkemista ti arsenic, bismuth, ken antimony bayat ti Edad Media, ken kamaudiananna bayat ti dekada 1700, ad-adu pay nga elemento ti nasarakan. Idi 1863 ti spectroscope, a makailasin iti naisangsangayan a kolor nga iruar ti tunggal elemento ket nausar a mangilasin iti indium, a dayta ti maika-63 nga elemento a natakuatan.

Iti dayta a tiempo kinuna ti Ruso a kemiko a ni Dmitry Ivanovich Mendeleyev a saan a naiparna lattan a napataud dagiti elemento. Kamaudiananna, idi Marso 18, 1869, ti naisurat a salaysayna nga “An Outline of the System of the Elements (Pakagupgopan ti Sistema Dagiti Elemento)” ket naibasa iti Russian Chemical Society. Imbagana: ‘Kayatko nga ipasdek ti maysa a sistema a saan nga iwanwanwan ti pannakaiparna no di ket maigapu iti maysa a kita ti masnup ken eksakto a prinsipio.’

Impadto ni Mendeleyev iti daytoy a nalatak a warnakan: “Rumbeng a namnamaentay pay laeng ti makatakuat iti adu a di pay naammuan a simple nga elemento; kas pagarigan, dagidiay umasping iti aluminum ken silicon, dagiti elemento a ti atomoda agdagsen iti 65 agingga iti 75.” Nangibati ni Mendeleyev kadagiti blanko nga espasio para kadagiti kabarbaro a 16 nga elemento. Idi napagsaludsodan maipapan iti ebidensia ti padtona, isut’ simmungbat: “Diak kasapulan dagiti ebidensia. Dagiti paglintegan ti nakaparsuaan, saan a kas iti paglintegan ti gramatika, dida ipalubos nga adda mailaksid.” Innayonna pay: “Pagarupek a no masarakan dagiti di naammuan nga elemento, ad-adunto pay ti tattao a mangipangag kadakami.”

Kasta nga agpayso ti napasamak! “Bayat ti simmaganad a 15 a tawen,” kuna ti Encyclopedia Americana, “ti pannakatakuat iti gallium, scandium ken germanium, nga asideg unay dagiti kalidadda kadagiti impakpakauna ni Mendeleyev, pinasingkedanna ti kinaagpayso ti pannakaurnos dagiti kemikal nga elemento ken ti kinalatak ti autorna.” Idi kattapog ti maika-20 a siglo, natakuatanen ti amin nga adda nga elemento.

Nabatad ngarud, kas kinuna ti managsirarak a kemiko a ni Elmer W. Maurer, a “talaga a saan a naiparna daytoy napintas nga urnos.” Maipapan iti posibilidad a naiparna ti agtutunos a pannakaurnos dagiti elemento, kastoy ti kinuna ti propesor iti kemika a ni John Cleveland Cothran: “Ti simmaruno a pannakatakuat iti amin nga elemento nga impakpakauna [ni Mendeleyev] ti kaaddada, ken ti kaadda dagiti eksakto a kalidad nga impakpakaunana kadagitoy, sigurado nga inikkatna ti posibilidad ti pannakaiparna. Dagiti prinsipiona pulos a di naawagan ‘Ti Pannakaiparna ti Urnos Dagiti Elemento.’ Imbes ketdi, dayta ‘Ti Linteg ti Urnos Dagiti Elemento.’”

Ti panangadal a naimbag kadagiti elemento ken no kasano ti panagbabagayda tapno mangporma iti amin nga adda iti uniberso ti nakagapu a kinuna ti nalatak a pisiko a ni P.A.M. Dirac, a propesor iti matematika idiay Cambridge University: “Mabalin a madeskribir ti tao ti kasasaad babaen ti panagkunana a ti Dios ket nakalalaing a matematiko, ken nagusar iti adelantado unay a matematika iti panangaramidna iti uniberso.”

Talaga a makaay-ayo ti panangsukimat iti di makita a lubong dagiti nakabasbassit nga atomo, molekula, ken sibibiag a selula ken dagiti nagdadakkelan a galaksi dagiti bituen a di makita ti mata! Mamagpakumbaba ti kapadasan. Kasano a maapektaranka a mismo? Ania ti makitam a maiparangarang kadagitoy a bambanag? Makitam kadi ti ad-adu pay ngem ti makita ti pisikal a matam?

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 5]

Nakaparpartak Unay Tapno Makita ti Mata

Tangay nakaparpartak unay ti panageskape ti kabalio, nagsusupiatan dagiti tattao idi maika-19 a siglo no amin a sakada ket aggigiddan a saan nga agdisso iti daga. Kamaudiananna, idi 1872, rinugian ni Eadweard Muybridge dagiti eksperimento a panangretrato a kamaudiananna nangrisut iti parikut. Nangaramid iti pamay-an ti pannakaretrato ti umuna a nakaparpartak ti panaggarawna a sine.

Inintar ni Muybridge ti agsasaruno a 24 a kamera a bassit laeng ti nagbabaetanda. Adda linas a nayunnat iti dalan dagiti kabalio a naigalut iti tunggal shutter ti kamera, isu a no ageskape dagiti kabalio, mapayatanda ti linas ket maluktan ti shutter. Impalgak ti panangamiris kadagiti naala a retrato a no dadduma ti kabalio ket naan-anay a saan nga agdisso iti daga.

[Credit Line]

Impaay ti George Eastman House

[Ladawan iti panid 7]

Apay a tumpaw ti nagyelo a danum imbes a lumned?

[Ladawan iti panid 7]

Ti molekula ti DNA ket 1/10,000,000 a pulgada ti diametrona, ngem ti impormasion a linaonna okuparennna ti sangamilion a panid

[Credit Line]

Nai-computer a modelo ti DNA: Donald Struthers/Tony Stone Images

[Ladawan iti panid 8]

Iti tunggal selula ti bagi​—a 100 a trilion amin ti bilangda​— agtutunos a mapasamak ti pinullo a ribu a kemikal a panagbalbaliw

[Credit Line]

Copyright Dennis Kunkel, University of Hawaii

[Dagiti ladawan iti panid 9]

Kinuna ti Ruso a kemiko a ni Mendeleyev a saan a naiparna a napataud dagiti elemento

[Credit Line]

Impaay ti National Library of Medicine