Ti Misterio ti Nan Madol

Siasino ti nangibangon iti daytoy a ‘Venice iti Makin-abagatan a Baybay’? Kasanoda nga inaramid dayta? Apay a binaybay-anda?

KAYATMO kadi a maammuan ti makapasegga a misterio​—daydiay napnuan iti pannakigasanggasat? No kasta, umaymo sukisoken ti rebbek ti Nan Madol, ti maysa a misterio iti adun a siglo a pagsidsiddaawan ti adu a bisita.

Makaay-ayo a lugar ti Nan Madol nga addaan iti komplikado ti urnosna a babassit a puro nga inaramid ti tao. Naaramid dayta rinibribu a tawen ti napalabasen iti ababaw ti danumna a kadilian iti igid ti puro ti Pohnpei iti Micronesia.a Bayat nga umad-adanikami idi a nakabilog, madlawmi a malingdan ti rebbek kadagiti parakad ken nasamek a mulmula iti tropiko. Ngem bayat a siaannad a nagsikko ti bilogmi, kellaat a nadupagmi dagitoy a gapuanan ti inhenieria.

Dagiti napupuskol a pader a kas kaatiddog ti maysa a bloke iti siudad, ti umuna a makita. Dagitoy a napupuskol a pader, nga in-inut nga agkurba nga agpangato dagiti sulida, ket nabangon babaen ti basalt wenno dadakkel ken gagangay a natangken a kasla troso a nangisit a bato a natuontuon a nagkukuros.

Ti kaipapanan ti nagan a Nan Madol ket “Dagiti Lugar iti Nagbabaetan,” ket nagsayaat ti panangiladawan daytoy kadagiti inaramid ti tao a kanal iti aglawlaw dagiti puro. Mabalin a dagiti taga Europa a marino idi 1800’s ti immuna a ganggannaet a nakagteng ditoy Nan Madol. Nasdaawda unay iti nakitada isu a pinanagananda daytoy dati a sentro ti politika ken relihion a Venice iti Makin-abagatan a Baybay. Ngem saan a pulos a nakita dagidiay a marino ti naan-anay a kinadaeg ti Nan Madol, ta misterioso a nabaybay-an daytoy agarup maysa a siglo sakbay a dimtengda.

Imbaga kadakami ti dua a giyami a saklawen ti Nan Madol ti agarup 200 nga acre. Inlawlawagda nga adda espesipiko a nakairantaan ti tunggal maysa kadagiti 92 a puro. Dadduma ti nausar a pagtaengan. Dadduma ket nausar a pagisaganaan iti taraon, pagaramidan iti bilog, ken pagsasalaan no tiempo dagiti seremonia. Nupay naibangon dagiti puro a nadumaduma ti sukog ken kadakkelda, rektanggulo ti gagangay ket agarup kas iti kadakkel iti pagay-ayaman iti football a 110 a metro ti kaatiddogna ken 49 a metro ti kaakabana. Napnuan mulmula ti kaaduan kadagiti babassit a puro, ngem makaay-ayo ti matakuatantayo.

Sarikedked ti Ar-ari

Ti nadaeg a sarikedked a maawagan Nan Douwas ti kasayaatan a lugar a pangutoban iti misterio ti Nan Madol. Nupay mabalin a baliwen ti danum ti baybay tapno masukisok dagitoy a rebbek, nasaysayaat no agbilogka a mapan sadiay. Naaramid ti Nan Madol para kadagiti lugan iti danum, ket kas iti uppat ti bennegna a haywey ti kalawa dagiti kanalna. Medio ababaw met dagitoy, ta no tiempo ti atab pagassiket laeng ti danum. Iti adun a siglo a napalabas, daytoy ti mabalin a nangsalaknib iti Nan Madol kadagiti rumaut koma a barko. Siaannad a tinimonan dagiti giyami ti bilog tapno saan a madadael dagiti paligpalig kadagiti korales iti sirokna.

Idi simmangladkami idiay Nan Douwas, nagnakami kadagiti agdan nga agturong a mismo iti kadaanan a santuario. Daytoy nadaeg a dalan ket lumasat kadagiti pader a 3 agingga iti 4 a metro ti kapuskolda ken 8 agingga iti 9 a metro ti kangatoda. Nalasatan dagitoy a nalagda a torre dagiti bagyo iti tropiko ken uray pay dagiti napipigsa a bagyo.

Iti uneg ti dadakkel a pader, nakitami ti nalawa a paraangan a nanglawlaw iti kuarto a naaramid iti bato. Daytoy nadaeg a disso ti puneraria idi ti ar-ari, a sadiay a madung-awan idi ti ar-ari. Idi nagsukisokkami pay, nasarakanmi ti kasla dalan a mapan iti uneg ti daga. Pinaregtadakami dagiti giyami a sumrek iti akikid a nagbabaetan dagiti bato, ket di nagbayag nakarukobkamin iti bassit, nasipnget a siled iti uneg ti daga. “Naibaludkayon,” inlawlawag ti maysa kadagiti giyami. “Ditoy idi ti pakaikulongan dagiti balud iti Nan Madol.” Idi pampanunotenmi ti rikna ti maysa a balud no naserraanen ti “ruangan” ti pagbaludan iti dua-tonelada a bato, naragsakankami ta nakaruarkamin.

Dagiti Naisangsangayan a Bloke a Pagbangon

Ti panangpasiar kadagiti rebbek ti Nan Madol ti nakatulong kadakami a mangapresiar iti bannog a naipakat iti panangibangon iti dayta. Dagiti narumrumek a korales ti agserbi a pamuon dagiti babassit a puro. Nadisenio dagitoy a mangawit kadagiti nadagsen, natuontuon ken atitiddog a basalt. Nakapimpintas dagiti adigi ta impagarup dagiti immuna a bisita a tinubay ti ima dagitoy. Kamaudiananna, naammuanda a gagangay a kasla prismo dagitoy, a tunggal maysa ket addaan iti lima agingga iti walo a sikigan.

Rinibribu a nagdadakkel nga adigi ti masapul a maipan ditoy. Dadduma kadagitoy ket 5 a metro ti kaatiddogda ken nasurok a lima a tonelada ti kadagsenda. Maysa kadagiti pamuon a bato ti napattapatta a 50 a tonelada ti timbangna! Tangay mabalin a lumned ti maysa a balsa gapu iti kasta a kadagsen uray no ababaw ti danum, pinampanunotmi, ‘Kasano ngata a naipan ditoy Nan Madol dagitoy a nagdadakkel a bato ken kalpasanna naisaadda kadagiti puestoda?’ Ngamin, nakaad-adayo ti kaasitgan a paggapuan ti basalt​—dandani kagudua iti aglawlaw ti puro ti Pohnpei!

Bayat ti adu a tawen, adun ti napatanor a mamagpanunot a sariugma maipapan ti misterio ti Nan Madol. Kuna ti maysa a sariugma nga adu a siglon ti napalabas, adda dua nga agkabsat nga inikkan dagiti didios iti pannakabalin a “mangipatayab” kadagiti nadagsen a bato a mapan iti lugar a pagibangonan. Sigun iti sabali pay a sariugma a ti Pohnpei ket nagnaedan idi ti narang-ay a sibilisasion a makaammo iti sekreto ti panangkontrol kadagiti sound wave, isu a nabaelanda nga intag-ay dagiti dadakkel a bato iti nakaisaadanda.

Adda mas nainkalintegan nga inlawlawag dagiti giyami​—nga adu a trabahador ti napilit a nangibangon iti Nan Madol ket nairingpas dayta kalpasan ti adu a siglo. Mabalin a naitag-ay dagiti basalt kadagiti nakaisaadanda babaen ti adu a pigsa, a mabalin a nagusarda kadagiti puon ti kayo a palma a pagipatulidanda. Ngem kaskasdi a mayimtuodmi, “Kasano a naipan ditoy Nan Madol dagiti nadagsen a bato?”

Masolbarto Kadi ti Misterio?

Awan ti sigurado a makaammo no kasano a naibangon ti Nan Madol. Nalabit, ti ad-adda a nakaskasdaaw ket no apay a nabaybay-an. Adut’ agkuna a ti Nan Madol ket rinaut ken pinarmekda. Kuna ti dadduma a nangisangpet dagiti ganggannaet iti sakit idiay Pohnpei, isu a bimmasit ti populasion. Ti sabali pay a teoria ket dinadael ti napigsa a bagyo ti taraon nga abasto ti puro, isu a napilitanda nga agbakuit. Aniaman ti nakagapu, napanawan ti Nan Madol di kumurang a 200 a tawenen.

Isu a daytoy nagkauna a pagsidsiddaawan adut’ imbatina kadatayo a saludsod ngem sumagmamano laeng dagiti sungbat a magun-odan. Bayat a pumampanaw ti bilogmi, sangkapanunotmi idi ti saludsod nga, Addanto kadi makasolbar iti misterio ti Nan Madol?

[Footnote]

[Mapa iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Pohnpei

[Ladawan iti panid 16]

Ti sangladan ken kangrunaan a pagserkan iti sarikedked

[Ladawan iti panid 17]

Ti nagpuskol a makinruar a pader

[Ladawan iti panid 18]

Ti makintengnga a tanem a naaramid iti bato

[Ladawan iti panid 18]

Sumagmamano kadagiti 200 nga acre a kanal nga inaramid ti tao

[Credit Line]

© 2000 Nik Wheeler