Pannakaipan iti Botany Bay
BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
“ITI dalan ti nakakitaak iti libro,” impakpakaasi ti agtutubo a ni Job. Naaresto daytoy a pekasan a 19 anyos bayat a bumalballasiw iti maysa nga eskinita sadi London agsipud ta naakusar a nagtakaw iti libro. Ti gatadna? No iti kaaldawantayo, limapulo ket pito a pisos wenno 80 cents! Yantangay di pinati ti hues ti panangikalintegan daytoy nga agtutubo a lalaki, sinentensiaanna a maibalud iti pito a tawen.
Iti sabali a paset ti daga, iti lugar a maawagan itan a Quebec, Canada, natiliw ti maysa a lalaki nga agnagan François-Maurice Lepailleur. Nakondenar a matay gapu ta nakipaset iti natungday nga armado nga iyaalsa kontra iti gobierno ti Britania. Nupay kasta, inkeddeng ti korte a madusa iti sabali a wagas.
Ad-adu ti nagpadaan dagitoy nga agtutubo a lallaki ngem iti pananglabsingda iti linteg ti Britania. Di nagbayag, naglugandan iti maysa a barko nga agturong iti lugar a maawagan Australia ken iti kaipaspasdek a kolonia para kadagiti balud a naawagan Botany Bay.
Ania idi ti kasasaad ti agbalin a balud ditoy Australia? Mano ti naipan ditoy? Ket apay a nayadayo unay dagitoy dua nga agtutubo a lallaki iti pagtaenganda?
Apay a Naidestieroda Ditoy Australia?
Idi 1718, inkeddeng ti gobierno ti Britania a kissayan ti iyaadu dagiti balud babaen ti panangipanda kadagiti kriminalda iti sabali a pagilian. Idi 1770, mangip-ipandan iti sangaribu a balud iti kada tawen, kaaduanna kadagiti koloniada sadi Maryland ken Virginia. Idi 1783, napukaw ti Britania dagitoy a koloniana kas pakaipanan koma dagiti baludda gapu iti Rebolusionario a Gubat iti Amianan nga America. Ngem iti daydi a tiempo, nasuroken a 50,000 a balud ti naipanda sadiay.
Ti sabali pay a pangipanan ket ti naganggangan a lugar iti sabali a deppaar ti daga. Ti daya a kostana ket naimapan ken tinagikua ti Britania 13 a tawen a nasaksakbay babaen iti maysa nga opisial ti navy nga agnagan James Cook. Ni Joseph Banks ti kaduana a managsukisok iti dayta a panaglayag, ken insingasingna a daytoy a daga ket nagsayaat a pangipanan kadagiti di matarigagayan nga umili iti Imperio ti Britania. Isu nga idi Mayo 1787, rinugianen ti immuna a bunggoy ti 11 a babassit a barko a daliasaten ti 26,000 a kilometro nga agturong iti Botany Bay. Iti simmaganad a 80 a tawen, agingga idi 1868, agdagup iti 158,829 dagiti balud a naipan ditoy Australia.
Naisangsangayan a Panagdaliasat iti Taaw
Idi 1833, simmangpet ti agtutubo a ni Job ken ti 300 a padana a pasahero idiay Sydney Cove, iti Port Jackson. Nupay ti kolonia ket naawagan a Botany Bay, kinaagpaysuanna, ti pasdek a napanaganan iti kasta ket sumagmamano pay a kilometro ti kaadayona iti abagatan ti nagnaedanda idi agangay.
Para iti dadduma, ti panagdaliasat laengen ket nakaro a pannusa. Ti maysa a salaysay manipud iti diary ni François Lepailleur ti mangted iti sumagmamano nga impormasion maipapan iti kabibiag iti uneg ti barko: “Idi 1840, lumablabaskami iti Cape of Good Hope [South Africa] bayat nga addakami iti makimbaba a kadsaaran ti barko a Buffalo, a nakabutbuteng unay agsipud ta kanayon a nasipnget, nainget dagiti paglintegan a masapul a pagtulnogan, ket addada insekto a kas iti sepsep a kanayon a nangdangran kadakami agraman ti kinadagaangna, ken lallalo a kimmaro ti panagsagabami gapu iti bisin.”
Nupay kasta, ti adu a barko dagiti balud ti mabigbig idi a kadadalusan ken katatalgedan nga agbiahe iti taaw. Gapu kadagiti insentibo nga inted ti gobierno ti Britania, basbassit ngem iti 1.8 a porsiento ti dagup dagiti natay nanipud 1788 agingga iti 1868. Iti kasupadina, nanipud 1712 agingga iti 1777, 3 a porsiento agingga iti 36 a porsiento kadagiti nakapimpiman a pasahero ti natay kabayatan ti biahe ti adu a barko dagiti tagabo. Ket ad-adu pay dagiti natay uray kadagiti barko a nagluganan dagiti siwayawaya nga imigrante a naggapu idiay Europa nga agpa-America ngem kadagiti natay iti barko dagiti balud!
Nagpupuniponan
Ti maysa kadagiti kangrunaan a rason nga adu ti nakalasat ket ti kinaagkabannuag dagiti balud. Ni François ket ag-35 ti tawenna idi ket medio lakayen tapno agbalin a balud. Kaaduan ket agedad iti nagbaetan ti 16 ken 25, ket adda pay ti dadduma nga agedad laeng iti 11. Babaen ti proporsion a nasurok nga 6 iti kada 1, ad-adu ti lallaki a balud ngem iti babbai.
Idiay United Kingdom ti naggapuan ti kaaduan kadagiti naibiahe a tattao. Nasurok a kagudua ti Ingles, kakatlo ti naggapu idiay Ireland, ket adda sumagmamano met a ribu a kriminal a naggapu idiay Scotland. Ti dadduma a kas ken ni François ket naggapu iti addayo a lugar a sakup ti Imperio ti Britania a pagaammo itan a kas ti Canada, India, Malaysia, Sri Lanka, ken uray iti bassit nga isla ti Malta.
Nakaskasdaaw ti saguday ken kinalaing dagitoy a napilitan a nagbalin nga imigrante. Sumagmamano kadakuada ket partidor, makinista, mammanday iti suer, karpintero, kosinero, para aramid iti kallugong, dumadait, ken mangngabel. Sangaribu a dadduma pay a trabaho ti nailista iti rekord dagiti opisial, a mangipasimudaag iti panagpupunipon dagiti trabahador ti Britania.
Masansan a kasla mas de adal dagiti balud ngem kadagiti trabahador a nabati iti pagilianda. Makabasa ken makasurat ti tallo a kakapat kadagidi a simmangpet iti New South Wales. No idilig, nasurok la bassit a kagudua kadagiti umili idiay Britania ti makabael nga agpirma iti pannakairehistro ti kasamientoda.
Ti panangkidnap, pammapatay, ken sedision ket mabalin nga agtungpal iti pannakaipan iti Botany Bay kas balud, ngem saan laeng a dagitoy a krimen ti mabalin a makagapu a maipan sadiay ti maysa a balud. Ti pananglukat iti lugar a pagpalpaliwaan no Domingo, panagtakaw iti panio, wenno ti basta pannakidebate maipapan iti Nasantuan a Kasuratan ket mabalin idin nga agtungpal iti pannakaipan idiay Makin-abagatan a Hemispero.
Biag iti Baro a Pagilian
Ti nakaro a pannakakabkabil, naynay a kinaulpit, ken ti panagbiag iti wagas a di maitutop iti tao dagiti kalatakan a pakabigbigan iti biag ti balud idi unana ditoy Australia. Para iti sumagmamano, kasta ti aktual a nagtungpalanda, ngem nasaysayaat ti nagtungpalan ti adu ngem idi addada iti dati a pagilianda.
Napataud ti maysa a sistema a nangtuding kadagiti balud nga agserbida kadagiti siwayawaya nga umili ken opisial wenno uray iti bagida a mismo. Isu nga imbes a makawaranda a kadua ti grupo dagiti balud nga agaramid kadagiti kalsada bayat nga ikaroda ti intero a sentensiada, mabalinda idi nga ikurri ti ammoda a trabaho wenno agsursuro iti baro a trabaho. Kas pagarigan, natudingan ni Job nga agserbi iti nabaknang ngem naasi nga agtagikua iti daga, isu a nasursurona ti agtaraken kadagiti pangen iti maysa kadagiti daga a kukua ti amona iti kaparanget ti Sydney.
Nagtrabaho dagiti balud iti lima ket kagudua nga aldaw, wenno 56 nga oras, iti kada lawas. Naisangsangayan ta ab-ababa daytoy ngem iti masapul nga ibturan idi ti kaaduan a trabahador kadagiti paktoria idiay Britania, tangay agtrabahoda manipud sumingising ti init agingga a lumnek iti kada aldaw. Mabalin a kiddawen dagiti balud ti tangdanda iti aniaman a trinabahoda kalpasan iti naikeddeng nga oras ti panagtrabahoda, ket masansan a nagnegosioda pay bassit kalpasan ti panagtrabahoda, kas iti panaglakoda iti naputedputed a ruot para kadagiti dinguen.
Nupay masansan ti pannakasaplit, ipakita ti maysa a panagadal nga 66 a porsiento kadagiti balud iti New South Wales ti di nasaplit wenno naminsan laeng a nasaplit bayat ti sentensiada. Kaipapanan daytoy a manmano a masaplitda ngem iti nalak-aman dagiti lallaki nga agserserbi iti Army wenno Navy ti Britania.
Kaykayat ti dadduma a balud a maipanda iti adayo gapu kadagitoy a pasamak, agraman ti namnama a maikkanda iti bukodda a daga inton maikaroda ti sentensiada. Idi 1835, kastoy ti impadamag ti gobernador ti nakaal-alingget a Newgate Prison idiay London a ni W. Cope maipapan kadagiti balud a napangtaan a maipan iti adayo: “Sangapulo ket siam iti duapulo ti maragsakan a mapan.” Ket kinuna ti agay-aywan iti sabali pay a pagbaludan maipapan kadagiti baludna: “Siam a pulo ket siam iti sangagasut ti magagaran unay a mapan.”
Dagiti Di Makaay-ayo a Kasasaad
Nakapimpiman ti biag para kadagidiay nagtultuloy a naglabsing iti linteg. Kinuna ti maysa a report: “Saan a simple a pannusa ti pannakaipan iti adayo, no di ket agsasaruno a pannusa, a pakairamanan ti amin a klase ti panagsagaba ti tao.” Ti treadmill ti maysa kadagita a pannusa. Kastoy ti panangdeskribir ni François iti maysa a treadmill: “Maysa dayta a kiskisan ken paandaren dagiti balud. 18 a lallaki ti kanayon a mangpusipos iti pilid ket ti dagsenda ti mamagpusipos iti pilid ken mangpaandar iti kiskisan. Masansan a sangaparis la a landok ti naikawar iti saka dagitoy a lallaki, iti kasumbangirna, nakawaran dagiti sakada iti agingga iti tallo wenno uppat a paris, ket mapilitanda nga agtrabaho iti nakaitudinganda kas iti dadduma, ta no saan, awanan asi a masaplitda.”
Dagiti balud a babbai a dakes ti kababalinda ket masapul nga agisuot iti ukkor a landok. Daytoy nga alikamen ket kuelio para iti tengnged nga addaan iti dua a rematse, a tunggal maysa ket di kumurang a maysa a pie ti kaatiddogna, manipud iti dayta. Dagitoy a nadagsen ken naalas nga alikamen ti naibilang a kakaisuna a pamuspusan tapno agnakem dagiti babbai.
Dagiti institusion para kadagiti balud a kas iti Port Arthur, iti daya ti Hobart sadi Tasmania, ket naigagara kas lugar a nakaro a pakadusaan dagiti naibalud manen a kriminal. Ti kinadangkok kadagitoy a lugar ket maammuan babaen ti maysa nga opisial a report a kastoy ti sagudayenna: “Sumagmamano a balud . . . kaykayatda laengen ti matay ngem ti itultuloyda nga ikaro ti sentensiada, isu a nagaramidda kadagiti krimen tapno mapapatayda.”
Para iti sumagmamano a naidestiero a balud, ti kakaruan ket ti pannakaisinada iti pamiliada. Kastoy ti insurat ni François: “Patpatgek a pamilia nga ay-ayatek iti kasta unay, ti aya pannakaidestierok ti gapu a mayadayokayo kaniak, manipud iti amin a panagayatko, iti napaut a panawen? Anian a nakalkaldaang ken makapatuok ti panagsisinatayo! Pannakaisina iti dungdungnguek nga asawa ken ubbing pay nga annak a dida man la narikna ti kinalailo ti naayat nga amada! Patpatgek a pamiliak, masansan a sipapasnek nga ipakpakaasik iti Dios, a wayawayaannak koman kadagiti kawar a nangibalud kaniak iti daytoy a lugar ken pagpatingganenna koman ti pannakaidestierok tapno makaawidakon iti patpatgek a pamiliak, a tartarigagayan unay toy pusok.”
Ti Naitulong Dagiti Balud
Idi 1837, kinuna ni Gobernador Bourke: “Iti las-ud ti limapulo a tawen iti New South Wales, ti dati a let-ang ket nagbalin a napintas ken narang-ay a kolonia babaen ti tulong dagiti balud agraman dagiti nagaget ken nalaing nga umili.” Idi a tiempo, nasurok a dua a kakatlo kadagiti lallaki a trabahador ket balud ken dati a balud, a timmulong iti nabatbati a populasion dagiti siwayawaya nga imigrante tapno maibanag daytoy naisangsangayan unay a trabaho. Inkeddengda man wenno gapu iti kasasaad, nasurok a 90 a porsiento kadagiti amin a balud pinagbalindan ti Australia kas pagtaenganda.
Nagbalin met ti agtutubo a ni Job a maysa kadagitoy a permanente a residente, tangay idi nawayawayaanen, nangasawa, nakapagsimpan, ket idi agangay nagbalinen nga inapo ti ginasut nga umili ti Australia ken New Zealand. Iti kasumbangirna, ni François ket maysa iti sumagmamano a nakapagsubli iti nakayanakanda a pagilian ken kadagiti patpatgenda a pamilia idi nawayawayaandan.
Nagtultuloy ti napartak a panagbalbaliw nanipud kadagidi a panawen idi unana, ket iti tallo laeng a nagsasaruno a kaputotan, ti “napintas ken narang-ay a kolonia” ket nagbalin a pagilian a nagpupuniponan ti nadumaduma a kultura. Ita iti kada tawen, rinibu a taga Asia, Canada, ken Europa, agraman Britania, ti situtulok nga agpasiar ditoy Australia wenno ipagnadan ti panagtalinaedda ditoy. No sumangpetda, makitada ti agkakangato a konkreto a pasdek iti daga a dati a dinalusan dagiti balud ket ti naglalawa a sementado a kalsada a nangsurot kadagiti desdes nga inaramid dagiti balud. Ngem uray kadagiti kumaribuso a moderno nga eskinita ti Australia, makita pay laeng dagiti nakabite a kadaanan a pasdek a mangpaneknek iti nagbannogan dagidi napilpilit a nanglukat iti adu a lugar gaput’ pannakaipanda iti Botany Bay.
[Mapa/Dagiti ladawan iti panid 20]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
BOTANY BAY
[Dagiti Ladawan]
JAMES COOK
JOSEPH BANKS
[Dagiti Credit Line]
Cook: Lamina nga inaramid ni John Weber/Dictionary of American Portraits/Dover; Banks: Dickinson, W. Ladawan ni Sir Joseph Banks idi panawen ni Mr. Banks. Rex Nan Kivell Collection; NK10667. Babaen ti pammalubos ti National Library of Australia; eksena iti baybay: Fittler, James. Sydney, New South Wales, agraman ti pagserkan iti Port Jackson. Babaen ti pammalubos ti National Library of Australia
[Ladawan iti panid 23]
(Ngato) Ti Central Business District iti Sydney ket timmaud iti lugar a pagaammo idi kas ti kolonia para kadagiti balud iti Botany Bay
[Ladawan iti panid 23]
Dagiti balud ti nangaramid iti dati a Sydney Hospital, nga itan ket State Mint Museum
[Credit Line]
Image Library, State Library of New South Wales
[Ladawan iti panid 23]
Ti Hyde Park Barracks, pagbaludan a dinisenio ken inaramid dagiti balud
[Credit Line]
Hyde Park Barracks Museum (1817). Historic Houses Trust of New South Wales, Sydney, Australia
[Ladawan iti panid 23]
Ti Great North Road. Daytoy a 264 a kilometro a haywey ket inaramid dagiti balud babaen ti imada kadagiti katurturodan ti sandstone. Dayta ti mamagsilpo iti Sydney ken ti Hunter Valley, nga asideg iti Newcastle. Dayta ti maysa idi kadagiti kangrunaan a gapuanan ti inhenieria iti kolonia
[Credit Line]
Tartarawidwidan ti National Parks and Wildlife Service, N.S.W.