Dagiti Monk Seal iti Mediteraneo—Makalasatdanto Aya?
BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY GRECIA
ITI naindaniwan nga estoriana nga Odyssey, inladawan ni Homer ida nga agkakainaran kadagiti aplaya ti Grecia. Maysa a siudad iti nagkauna nga Asia Minor ti nagaramid pay idi kadagiti sensilio nga addaan kadagiti ladawanda. Aduan idi kadagitoy ti Baybay Mediteraneo ken ti Black Sea. Nupay kasta, manmano itan a makakitaka ti maysa kadagitoy a managaripapa a parsua—ti monk seal iti Mediteraneo.
Kas iti kaaduan a dutdotan a mamalia iti taaw, napalalo ti pannakaanup ti monk seal iti Mediteraneo idi maika-18 ken maika-19 a siglo. Rinibu ti napapatay gapu iti dutdot, lana, ken karneda.
Nakadidillaw itan ti epekto ti panaganup. Mapattapatta nga adda laengen nabati a 379 agingga iti 530 a monk seal iti Mediteraneo. Nalabit dandanidan maungaw. Nupay kasta, inreport ti pagiwarnak a Monachus Guardian a “talaga a di masierto” ti mapattapatta a populasionda.
Talaga kadi a naladaw unayen ti itutulong? Ania dagiti panagregget a mangsalaknib kadagiti monk seal?
Ti Narigat a Dangadang
Nalabit a ti nagpaiduma a kolor ti kudilna, a kaasping ti abito ti dadduma a relihioso nga orden, ti gapu a naawaganda a monk seal. Kaykayatda ti agnaed kadagiti narigat a madanon a rangkis ken kueba iti igid ti baybay kadagiti isla ti Northern Sporades iti Aegean Sea. Mabalin a masarakan ti babassit a grupo kadagiti makin-amianan a laud a takdang ti Africa ken isla ti Desertas iti Portugal. Tangay ti monk seal ket tumayag agingga iti 3 a metro ken agtimbang iti dandani 275 a kilo, maysa dayta kadagiti kadakkelan a klase ti seal iti lubong.
Ti nabatad a pakailasinanna ket pakairamanan ti sukog-bombilia nga ulo a naabbungotan iti maris pirak a dutdot, nakangisngisit a matmata, subsob nga addaan iti agong a dadakkel ti abutna, babassit a lapayag a kasla uyak, nabengbeng a leppay nga iming, ken adu a karetket iti nalukmeg a timid. Abbaba ti dutdotna a nangisit wenno maris tsokolate-kayumanggi sa pumussiaw iti tianna. Iti kasunganina, dagiti kayyanak nga urbon a seal ket addaan iti atitiddog a nangisit a dutdot iti bukotda ken puraw ti tianda.
Ti bassit a mayanak dagiti monk seal ti manglapped iti reggetda a makalasat. Makayanak laeng ti kabaian iti maysa nga urbon iti kada tawen. Nakalkaldaang ta saan nga amin a nataengan a kabaian ket aganak iti kada tawen.
Ngem saan laeng a ti bassit a mayanakda ti mangilawlawag iti kasasaad. Kastoy ti kuna ni Dr. Dennis Thoney, ti manangaywan ti New York Aquarium for Wildlife Conservation: “Nupay bassit ti mayanak dagiti monk seal iti Mediteraneo, dagiti foca a kasta met laeng ti mayanakda saan a bumassit ti bilangda. Isu nga adda pay sabali a makagapu iti pannakaungawda.”
Mararautda
Panunotem ti pannakadadael a resulta ti pannakauram ti balaymo. Mapukaw ti amin a sanikuam—ti muebles, kawes, dagiti gamengmo, ken dadduma pay a rekuerdo. Dakkel ti pagbalbaliwan ti biagmo. Kasta ti napasamak iti pagtaengan dagiti monk seal iti Mediteraneo. Ti polusion, turismo, industria, ken dadduma pay nga aramid ti tao ti nangiturong iti pannakadadael ti kaaduan a gagangay a pagnanaedan dagiti seal.
Kasta met a bimmassit ti taraon dagiti monk seal gapu iti sobra a panagkalap. Kinuna ti zoologo a ni Dr. Suzanne Kennedy-Stoskopf: “No agkurang ti taraon a maanupan dagiti seal, masapul nga ikagumaanda ti agbirok iti taraonda.” Isu a saan laeng a nagsagaba dagiti monk seal iti pannakapukaw ti gagangay a pagnanaedanda—ti taengda—no di ket nasken nga ikagumaanda met ti agsapul iti taraonda!
Ti pannakaisagud no maminsan dagiti seal kadagiti iket a pagdaklis, sada malmes, ti sabali pay nga epekto ti sobra a panagkalap. Nupay kasta, masansan a papatayen dagiti mangngalap dagiti seal. Apay? Agsipud ta nasursuro dagiti seal a kanen dagiti ikan a nakalap ti iket, isu ti pakadadaelan dagitoy. Gapuna, agsalsalisal ti tao ken animal nga agkalap iti bumasbassit a makalap nga ikan. Daytoy a saan a patas a laban ket nagresulta iti dandanin a pannakaungaw dagiti monk seal.
Tangay dagiti monk seal ket asideg iti kangatuan a paset ti food chain, wenno serye dagiti sibibiag a banag a maibilang nga agkakanaig gapu ta tunggal maysa pagtaraonna ti banag nga adda iti babaenna iti serye, ipatuldo ti dadduma a sientista a dagitoy a mamalia iti baybay ket “parsua nga agserbi kas pagilasinan.” Kaipapananna a no saan a nasayaat ti kasasaad dagitoy, mapagtalkan a pagilasinan dayta a saan a nasayaat ti kasasaad ti dadduma pay a paset iti food chain. No pudno daytoy, ipamatmat ti kasasaad a saan a nasayaat ti pannakasalaknib ti sistema ti ekolohia ti Mediteraneo, tangay dagiti monk seal ti kangrunaan nga agpegpeggad a maungaw a klase ti animal iti Europa.
Makalasatdanto Aya?
Nakalkaldaang ta ti tattao ti kangrunaan a pagpeggadan dagiti monk seal iti Mediteraneo, ken isuda met laeng ti kangrunaan a mangsalsalaknib kadagitoy. Nabuangay dagiti pribado ken kukua ti gobierno nga ahensia tapno masalakniban dagiti seal. Nailasin dagiti lugar a pagkamanganda. Naiwayat ti adu a panagadal kadagiti pagtaenganda tapno maammuan no kasano a matulongan dagitoy nakaay-ayat nga animal.
Nabuangay idi 1988 ti Hellenic Society for the Study and Protection of the Mediterranean Monk Seal (MOm). Kanayon a sarungkaran dagiti managsukisok ti MOm ti pagnanaedan dagiti monk seal tapno masiputan ti bilangda ken maammuanda ti dadduma pay nga impormasion a mausar iti panangsalaknibda kadagitoy.
Agpatrolia ti maysa a grupo dagiti agbambantay babaen ti panagusarda iti speedboat kadagiti masalsalakniban a lugar. Mangipaay met ti grupo iti impormasion ken instruksion kadagiti bisita ken mangngalap a mapan iti Greece’s National Marine Park iti Alónnisos, kadagiti isla ti Northern Sporades. No masarakanda dagiti masakit ken nadangran a seal, ipaay ti grupo ti kasapulan a pannakaagas ken kasta met a maipan dagitoy iti rehabilitation unit ti MOm.
Taripatuen ti Seal Treatment and Rehabilitation Center dagiti naulila, masakit wenno nadangran nga urbon. Maagasan ken maaywanan dagitoy agingga a makapagbiagdan nga is-isuda. Agingga ita, nagsayaat dagiti resulta. Kalpasan ti adu a tawen a napardas nga ibabassit ti bilangda, makitan ti umuna a pagilasinan ti iyaadu ti populasion dagiti monk seal iti Northern Sporades.
Agtultuloyto ngata ti panagballigi dagitoy a panagregget? Maammuanto iti masanguanan. Nupay kasta, nalawag nga adu pay ti masapul nga aramiden tapno makalasat dagitoy agpegpeggad a parsua. Ni Dr. David Wildt iti Smithsonian Institution kinunana iti Agriingkayo!: “Saan a nasayaat ti sasaaden ti kaaduan nga animal nga agbibiag iti danum. Ti parikut ket talaga a saan nga umdas ti pannakaammotayo maipapan kadagiti adda iti taaw, ken sigurado a ditay pay ammo no kasano a salakniban dayta.”
[Kahon iti panid 17]
Agpegpeggad ti Dadduma Pay a Monk Seal
Masarakan met dagiti monk seal iti dadduma pay a taaw iti intero a lubong, ngem agpegpeggad met dagitoy a maungaw. Kuna ti magasin a National Geographic a ti monk seal iti Caribbean wenno West Indian “ti kaunaan a seal a nasaripatpatan ni Columbus idiay kontinente ti America. Idi agangay, adu ti napapatay kadagitoy managayat iti takdang ken magunggundawayan a monk seal. . . . Nakita idi 1952 ti naudi a nairekord a monk seal ti Caribbean.”
Ti French Frigate Shoals iti Hawaiian Islands National Wildlife Refuge ti nalabit maudi a pagkamangan dagiti monk seal ti Hawaii, wenno Laysan. Nupay kasta, “marirriribuk” ti napattapatta a 1,300 a sibibiag a seal agpapan pay kadagiti panagregget a mangsalaknib kadakuada.
Nanipud idi primavera ti 1997, natay gapu iti epidemia ti agarup tallo a kakapat kadagiti 270 a monk seal iti Mediteraneo nga agbibiag iti kosta ti Mauritania idiay Makinlaud nga Africa. Sigun iti report ti Science News, kaaduan kadagiti seal a naeksamen ti addaan iti virus a “dolphin morbillivirus, umasping iti virus a mangpagurigor iti aso.”
[Dagiti ladawan iti panid 16]
Adu ti naisalsalumina a pakailasinan dagiti monk seal, kas iti ulo a sukog-bombilia ken dadakkel nga abut ti agong
Nabuangay dagiti ahensia tapno masalakniban dagiti seal
[Credit Line]
Panos Dendrinos/HSSPMS
[Dagiti ladawan iti panid 17]
Kalpasan ti adu a tawen a napardas nga ibabassit ti bilangda, makitan ti umuna a pagilasinan ti iyaadu ti populasion dagiti monk seal iti Northern Sporades
[Credit Line]
P. Dendrinos/MOm
D. Kanellos/MOm
[Ladawan iti panid 17]
Monk seal ti Hawaii
[Picture Credit Line iti panid 15]
Panos Dendrinos/HSSPMS