Ti Arte ken Siensia ti Panagipadles iti Paniempo

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRITANIA

IDI OKTUBRE 15, 1987​—IMMAWAG TI MAYSA A BABAI ITI ESTASION TI TV IDIAY BRITANIA KET IMPADAMAGNA A NANGNGEGNA NGA ADDA SUMUNGSUNGAD A BAGYO. IMPASIGURADO TI AGIPADPADLES ITI PANIEMPO KADAGITI DUMDUMNGEG KENKUANA: “DIKAY AGDANAG. AWAN TI BAGYO.” NUPAY KASTA, ITI DAYDI A RABII, TI ABAGATAN NGA ENGLAND KET DINALAPUS TI PUERSA TI BAGYO A NANGTUMBA ITI 15 A MILION A KAYO, NAKATAYAN TI 19, KEN NANGDADAEL ITI NASUROK A $1.4 A BILION.

KADA agsapa, pagunien ti minilion kadatayo dagiti radio ken telebisiontayo tapno maammuantayo ti damag maipapan iti kasasaad ti paniempo. Agtudo kadi gapu ta naulep ti langit? Agpaut kadi ti nasapa nga isisingising ti init? Ti kadi ibabara ti temperatura ti mangrunaw kadagiti niebe ken yelo? Apaman a mangngegtayo ti damag maipapan iti paniempo, maikeddengtayo no ania ti isuottayo ken no mangitugottayo iti payong wenno saan.

Nupay kasta, sagpaminsan a di umiso dagiti maipadamag a kasasaad ti paniempo. Wen, nupay adu ti simmayaatan ti umiso a panagipadles iti kasasaad ti paniempo kadagiti kallabes a tawen, ti panagipadles iti paniempo ket makaparagsak a panaglaok ti arte ken siensia ngem agbiddut no maminsan. Ania kadi ti nainaig iti panagipadles iti paniempo, ken mapagtalkan aya dagiti padles maipapan ti kasasaad ti paniempo? Tapno masungbatan, amirisentayo nga umuna no kasano a nangrugi ti panagipadles iti paniempo.

Panangammo iti Paniempo

Idi panawen ti Biblia, ti panagipadles iti paniempo ket naibasar a nangnangruna iti mapaliiw dagiti mata. (Mateo 16:2, 3) Iti kaaldawantayo, adda usaren dagiti meteorologo nga adu a komplikado nga instrumento, a ti kasisimplean kadagitoy ti mangrukod iti puersa, temperatura, agneb, agraman ti kapartak ken turongen ti angin.

Idi 1643, inimbento ti Italiano a pisiko a ni Evangelista Torricelli ti barometro​—maysa a simple nga alikamen a mangrukod iti puersa ti angin. Di nagbayag, napaliiw a pumigsa ken kumapuy ti puersa ti angin no agbaliw ti paniempo. Adda bagyo no bumaba ti puersana. Napataud idi 1664 ti hygrometer, a mangrukod iti agneb ti angin. Ket idi 1714, pinartuat ti Aleman a pisiko a ni Daniel Fahrenheit ti termometro a mercury. Itatta, ti temperatura ket marukoden a siuumiso.

Idi agarup 1765, insingasing ti Pranses a sientista a ni Antoine Laurent Lavoisier nga inaldaw koma a marukod ti puersa, agneb, kapartak ken direksion ti angin. “Babaen kadagitoy amin nga impormasion,” kinunana, “dandani kanayon a siuumiso a maipadles ti paniempo iti maysa wenno dua nga aldaw a nasaksakbay.” Ngem daksanggasat ta napaneknekan a saan a nalaka nga aramiden ti kasta.

Panangsipsiput iti Paniempo

Idi 1854, limned ti barko a pakigubat dagiti Pranses ken 38 a pangnegosio a barko gapu iti nagpigsa a bagyo iti taaw ti puerto ti Balaklava, Crimea. Kiniddaw dagiti autoridad iti Francia nga agimbestigar ti direktor ti Paris Observatory a ni Urbain-Jean-Joseph Leverrier. Babaen ti panangsukimatna kadagiti rekord iti meteorolohia wenno siensia a mangadal iti atmospera ken ti kasasaad a nainaig iti paniempo, natakuatanna a nangrugi ti bagyo dua nga aldaw sakbay ti didigra ket dinalapusna ti intero a Europa manipud iti amianan a laud agingga iti abagatan a daya. No la koma adda idin ti agan-andar a sistema a mangsiput iti turongen ti bagyo, nasaksakbay koma a napakdaaran dagiti barko. Dayta ti gapuna a naipasdek idiay Francia ti serbisio a mamakdaar maipapan iti idadateng ti bagyo. Nangrugi ngarud idin ti moderno a meteorolohia.

Nupay kasta, kasapulan ti napartak a pamay-an tapno maawat dagiti sientista ti impormasion maipapan iti paniempo nga aggapu iti dadduma a lugar. Ket ti nabiit pay a naimbento ni Samuel Morse nga electric telegraph ti maitutop a pamuspusan iti panangaramid iti kasta. Daytoy ti makagapu a narugian ti Paris Observatory ti panangipablaak iti kaunaan a moderno a porma ti mapa ti paniempo idi 1863. Kasta met laeng ti ar-aramiden ti Meteorological Office ti Britania idi 1872.

Idi umad-adun ti impormasion a nagun-odan dagiti meteorologo, ammodan a komplikado unay ti paniempo. Dayta ti gapuna a napataud dagiti detalyado nga alikamen tapno maipakaammo dagiti mapa ti paniempo ti kanayonan nga impormasion. Dagiti isobar, kas pagarigan, ket dagiti linia a nayurit tapno maisilpo dagiti lugar nga addaan iti agpapada a puersa ti angin iti barometro. Ikonektar dagiti isotherm dagiti lugar nga agpapada ti temperaturada. Agusar met ti adu a mapa ti paniempo kadagiti simbolo a mangipakita iti turongen ken kapigsa ti angin, agraman dagiti linia a mangipalnaad iti pagsabatan ti napudot ken nalamiis nga angin.

Napataud metten dagiti sopistikado nga alikamen. Iti kaaldawantayo, ginasut nga estasion a mangipadles iti kasasaad ti paniempo iti intero a lubong ti mangipatayab kadagiti balloon nga addaan kadagiti radiosonde​—dagiti instrumento a mangrukod iti kasasaad ti atmospera ken mangipakaammo iti impormasion babaen ti radio. Mausar metten dagiti radar. Babaen ti panangibalandra dagiti tedted ti tudo ken partikulo ti yelo nga adda iti ulep kadagiti radio wave, masiputan dagiti meteorologo ti turongen dagiti bagyo.

Idi 1960, simmayaat pay ti siuumiso a panangpaliiw iti paniempo idi nagpatangatang ti TIROS I, ti kaunaan iti lubong a satellite nga addaan iti kamera ti TV a mangadal iti kasasaad ti paniempo. Iti kaaldawantayo, ti planetatayo ket rikrikusen dagiti satellite a mangad-adal iti kasasaad ti paniempo manipud iti nadumaduma nga ungto ti daga, idinto ta kasla piho ti posision dagiti artipisial a satellite iti ngato ti daga ta makigiddan ti panagrikusda iti panagrikus ti daga ken kanayon a sipsiputanda ti paset ti daga iti tay-ak a makitada. Agpadpada dagitoy a mangipatulod iti ladawan a pakaammuan iti kasasaad ti paniempo a makitada manipud iti ngato.

Panagipadles iti Paniempo

Nupay medio nalaka itan nga ammuen a siuumiso ti paniempo ita nga oras, talaga a naiduma ti panagipadles no ania ti paniempo iti sumaganad nga oras, aldaw, wenno lawas. Idi kalkalpas ti Gubat Sangalubongan I, pinampanunot ti Britano a meteorologo a ni Lewis Richardson a tangay sursuroten ti atmospera dagiti linteg ti pisika, mabalinna nga usaren ti matematika a mangipadles iti paniempo. Ngem komplikado unay dagiti pormula ken adu a tiempo ti mabusbos a mangpattapatta nga uray la a limbesen ti panagsabet ti nabara ken nalamiis nga angin sakbay a malpas dagiti agipadpadles ti pattapattada. Malaksid iti dayta, inusar ni Richardson dagiti naipakaammo a kasasaad ti paniempo a naala iti baet ti kada innem nga oras. “Ti laeng nabalballigi a panangipadles iti paniempo sapulenna ti panangirekord iti kasasaad ti paniempo iti baet ti kada 30 a minuto,” kuna ti Pranses a meteorologo a ni René Chaboud.

Nupay kasta, idi dimteng dagiti computer, naparpartaken ti atiddog a panangkarkulo. Inusar dagiti meteorologo dagiti karkulasion ni Richardson tapno mapataud ti komplikado a sistema dagiti numero​—ti agsasaruno nga equation iti matematika a pakairamanan ti amin a naammuanen a pisikal a linteg maipapan ti paniempo.

Tapno mausar dagitoy nga equation, biningay dagiti meteorologo ti rabaw ti daga babaen ti grid wenno linia. Itatta, ti sangalubongan a sistema nga inusar ti Meteorological Office ti Britania ket addaan kadagiti linia a 80 a kilometro ti baetna. Ti atmospera iti ngatuen ti tunggal kuadrado ket maawagan a kahon, ket dagiti kapaliiwan maipapan iti turongen ti angin iti atmospera, puersa, temperatura, ken agneb mairekord iti 20 a nagduduma a kangato. Amirisen ti computer dagiti impormasion a maawatna manipud kadagiti estasion a pagpaliiwan iti intero a lubong​—nasurok a 3,500 dagitoy​—ket kalpasanna, mangaramid iti panagipadles no anianto ti paniempo ti lubong para iti sumaganad a 15 a minuto. Apaman a naaramiden daytoy, sipapartak a maaramid ti sumaganad a 15 a minuto a panagipadles. Babaen ti mamin-adu a panangulit iti daytoy a proseso, kabaelan ti computer nga ipakaammo ti innem nga aldaw a sangalubongan a panagipadles iti paniempo iti las-ud laeng ti 15 a minuto.

Tapno mas detalyado ken umiso ti lokal a panagipadles iti paniempo, ti Meteorological Office idiay Britania us-usarenna ti Limited Area Model, a mangsaklaw iti Amianan nga Atlantico ken dagiti lugar iti Europa. Usarenna dagiti linia nga addaan iti baet nga agarup 50 a kilometro. Adda met sistema a mangsaklaw laeng iti British Isles ken dagiti baybay iti aglawlawna. Addaan dayta iti 262,384 a linia a 15 a kilometro ti baetda ken addaan iti 31 a tukad nga agpangato!

Ti Annongen ti Agipadpadles

Ti panagipadles iti paniempo, nupay kasta, ket saan laeng a naibasar iti siensia. Kas kunaen ti The World Book Encyclopedia: “Pattapatta laeng dagiti pormula nga inusar ti adu a computer maipapan iti kababalin ti atmospera.” Kasta met nga uray ti siuumiso a panagipadles para iti nalawa a lugar mabalin a dina amirisen ti epekto ti kasasaad ti lugar iti paniempo. Isu a nasken met nga adda arte. Ditoy a kasapulan ti agipadpadles iti paniempo. Usarenna ti kapadasan ken laingna a mangikeddeng no ania ti pateg ti impormasion a maawatna. Iti kastoy, ad-adda a siuumiso ti maipadlesna a kasasaad ti paniempo.

Kas pagarigan, no agturong ti angin a pinalamiis ti North Sea iti daga ti Europa, masansan a tumaud ti naingpis nga ulep. Ti sumagmamano a kakapullo ti maysa a degree a nagdumaan ti temperatura mabalin nga ipamatmatna no daytoy a naingpis nga ulep ket mangyeg iti tudo iti kontinental a Europa iti sumaganad nga aldaw wenno basta agpukaw lattan gapu iti pudot. Babaen ti impormasion a nakalap ti agipadpadles iti paniempo, agraman ti pannakaammona kadagiti umasping a kasasaad iti napalabas, isut’ makaipaay iti mapagtalkan a balakad. Nasken daytoy a panaglaok ti arte ken siensia tapno umiso ti pannakaipadles ti paniempo.

Kasano a Mapagtalkan ti Panagipadles?

Iti agdama, aklonen ti Meteorological Office ti Britania a 86 a porsiento ti umiso iti 24-oras a padlesna. Umiso ti 80 a porsiento a pattapatta ti European Centre for Medium-Range Weather Forecast para iti lima nga aldaw​—nasaysayaat ngem ti dua-aldaw a panagipadles iti paniempo idi dekada 1970. Nakaskasdaaw ngem saan pay a naan-anay. Apay a saan a naan-anay a mapagtalkan dagiti panagipadles iti paniempo?

Ngamin, komplikado unay dagiti sistema ti paniempo. Ket imposible a maala ti amin a kasapulan nga impormasion tapno awan biddut ti padles. Adu a lugar iti taaw ti awanan kadagiti pagpaliiwan a mangipaay iti impormasion babaen ti satellite kadagiti estasion iti takdang. Manmano met nga eksakto a maibatog dagiti grid point wenno linia ti paniempo iti ayan dagiti obserbatorio iti paniempo. Malaksid iti dayta, saan pay a maawatan dagiti sientista ti amin a puersa ti nakaparsuaan a mangim-impluensia iti paniempotayo.

Ngem kanayon a maparparang-ay ti panagipadles iti paniempo. Kas pagarigan, iti nabiit pay, ti panagipadles iti paniempo ket naibasar laeng iti panangpaliiw iti atmospera. Ngem gapu ta taaw ti 71 a porsiento iti rabaw ti lubong, ipampamaysa itan dagiti managsukisok ti atensionda iti pamay-an ti pannakaurnong ken pannakayakar ti enerhia manipud taaw a mapan iti angin. Babaen ti sistema a panangpatapaw, ti Global Ocean Observing System ket mangipaay iti impormasion maipapan iti sangkabassit nga ibabara ti temperatura ti danum iti maysa a lugar a mabalin a dakkel ti epektona iti paniempo iti adayo a lugar.a

Napagsaludsodan idi ni patriarka a Job: “Siasino ti makatarus kadagiti palunapin ti ulep, dagiti panagkerraad manipud abong-abongna?” (Job 36:29) Iti kaaldawantayo, bassit pay laeng ti ammo ti tao maipapan iti pannakatubay ti paniempotayo. Nupay kasta, umdasen ti kinaumiso ti moderno a panagipadles iti paniempo tapno mapapati. Iti sabali a pannao, inton sumaganad nga ibaga ti agipadpadles a nalabit agtudo, nalabit kayatmo ti mangitugot iti payong!

[Footnote]

[Dagiti ladawan iti panid 13]

Ni Leverrier

Ni Torricelli

Ni Lavoisier iti uneg ti laboratoriona

Maysa a sarming a termometro idi unana

[Dagiti Credit Line]

Dagiti retrato da Leverrier, Lavoisier, ken Torricelli: Brown Brothers

Termometro: © G. Tomsich, Science Source/Photo Researchers

[Dagiti ladawan iti panid 15]

Dagiti satellite, balloon a mangadal iti kasasaad ti paniempo, ken computer ti sumagmamano kadagiti alikamen dagiti agipadpadles ti paniempo

[Dagiti Credit Line]

Panid 2 ken 15: Satellite: NOAA/Department of Commerce; bagyo: rinetrato ti NASA

Commander John Bortniak, NOAA Corps