Dagiti Pakaigapuan ti Gura

IDI rugrugi pay laeng ti pakasaritaan ti tao, timmauden ti gura. Kastoy ti kunaen ti salaysay ti Biblia iti Genesis 4:8: “Gapuna naaramid a bayat nga addada idiay tay-ak, ni Cain dinuklosna ni Abel a kabsatna ket pinapatayna.” “Ket maigapu iti ania a pinapatayna?” inyimtuod ti mannurat ti Biblia a ni Juan. “Agsipud ta nadangkes ti bukodna nga ar-aramid, ngem ti ar-aramid ti kabsatna nalinteg.” (1 Juan 3:12) Napapatay ni Abel gapu iti maysa kadagiti gagangay unayen a pakaigapuan ti gura: ti imon. “Ti pungtot ti maysa a nabaneg a lalaki isu ti imon,” kuna ti Proverbio 6:34. Iti kaaldawantayo, ti imon agtultuloy a pagbimbinnusorenna dagiti tattao maigapu iti kasasaad iti kagimongan, kinabaknang, sanikua, ken dadduma pay a pagimbagan.

Kinaignorante ken Buteng

Ngem ti imon maysa laeng kadagiti adu a pakaigapuan ti gura. Ti gura ket masansan met a rubroban ti kinaignorante ken buteng. “Sakbay a nasursurok ti gumura, nasursurok ti agbuteng,” kinuna ti maysa nga agtutubo a miembro ti naranggas a grupo a mangidumduma iti dida kapuli. Masansan a nairamut ti kasta a buteng iti kinaignorante. Sigun iti The World Book Encyclopedia, dagiti mangidumduma a tattao masansan nga addaanda kadagiti ‘ing-ingpen nga opinion nga awan ti nakaibasaranda. . . . Agannayas dagiti mangidumduma a tattao a mangballikug, mangipapan iti di umiso, wenno di pay ketdi mangikankano iti kinapudno a maikontra kadagiti immun-unan nga opinionda.’

Sadino ti nagtaudan dagitoy nga opinion? Kuna ti maysa a mangipapaay iti impormasion babaen ti computer: “Dagiti napalabas a pasamak ti pakaigapuan ti adu a naibasar iti kultura a panangklasipikar, ngem dagiti mismo a kapadasan, pannakaammo, ken edukasiontayo ti pakaigapuan met ti adu a panangmatmattayo.”

Kas pagarigan, idiay Estados Unidos, ti pannakainegosio dagiti tagabo pinagbinnusorna ti adu a puraw ken tattao a putot dagiti taga Africa agingga kadagitoy nga aldaw. Masansan nga isuro dagiti nagannak kadagiti annakda dagiti negatibo a panangmatmatda kadagiti dida kapuli. Inamin ti maysa a puraw a mangidumduma iti dina kapuli a napatanorna dagiti negatibo a panangmatmatna iti dina kapuli uray “dina pay pulos nakalanglangen dagiti nangisit a tattao.”

Sa adda met dagidiay basta mamati a talaga nga awan ti serserbi dagiti naiduma kadakuada. Mabalin a naibasar daytoy nga opinion iti naminsan laeng a di nasayaat a pannakilangenda iti dida kapuli wenno iti dida kapada iti kultura. Gapu iti dayta, timmauden ti aglablabes a pagarup a bin-ig a dakes ti kababalin ti amin a kameng ti kasta a puli wenno kultura.

Nupay naan-anay a makapasubkar ti kinapanatiko ti maysa nga indibidual, no daytat’ mangapektar iti intero a nasion wenno puli, mabalin a makapapatay dayta. Ti panangipapan a natantan-ok ti maysa ngem iti sabsabali gapu iti kolor ti kudil, kultura, wenno pagsasaona ket mangpataud iti kinapanatiko ken pananggura iti asinoman a ganggannaet. Bayat ti maika-20 a siglo, masansan a sirurungsot a naiparangarang ti kasta a kinapanatiko.

Makapainteres ta ti gura ken kinapanatiko ket saan a kanayon a gapu iti kolor ti kudil wenno nasionalidad. Insurat ti managsukimat a ni Clark McCauley iti University of Pennsylvania a ti “di naiparna a pannakabingay dagiti indibidual iti dua a grupo, uray babaen laeng ti kara krus, ket umdasen a mangikeddeng no siasino dagiti mapili a paset ti tunggal grupo.” Daytoy ti indemostra ti maysa a maestra ti maikatlo a grado, idi biningayna ti klasena iti dua a grupo​—dagiti ubbing nga asul ti matada ken dagiti kolor kape ti matada, kas paset ti maysa a nalatak nga eksperimento. Di nagbayag, nagginnuran ti dua a grupo. Mabalin nga agtungpal iti naranggas a panagraranget uray pay dagiti babassit a banag a kas iti panagkakadua a naibasar iti panaggusto iti isu met la a timpuyog iti isports.

Apay a Nakaad-adu ti Kinaranggas?

Apay a masansan a naranggas unay dagita a panagginnura? Dagiti managsukimat inamirisdan a naimbag dagita nga isyu, ngem kaskasdi a teoria laeng ti maibagada. Inurnong amin ni Clark McCauley dagiti naisurat a salaysay maipapan iti naaramid a panangsukimat maipapan iti kinaranggas ken makadangran a kababalin ti tao. Dinakamatna ti maysa a naipablaak a panagadal a mangipamatmat a ti “naranggas a krimen ket nainaig iti panagginnubat ken panangabak kadagiti gubat.” Natakuatan dagiti managsukimat a “kalpasan ti gubat, immadu ti napapatay kadagiti nasion a nakipaset iti Gubat Sangalubongan I ken Gubat Sangalubongan II, nangnangruna kadagiti nasion a nangabak kadagitoy a gubat.” Sigun iti Biblia, agbibiagtayo iti panawen ti panaggugubat. (Mateo 24:6) Mabalin kadi a dagita a gubat ti nakaigapuan ti iyaadu ti dadduma pay a kita ti kinaranggas?

Sapsapulen ti dadduma a managsukimat ti panangilawlawag ti biolohia iti makadangran a kababalin ti tao. Inkagumaan ti maysa a panagadal nga inaig ti sumagmamano a kita ti makadangran a kababalin iti “kinabassit ti serotonin iti utek.” Ti sabali pay a nalatak a teoria ket ti makadangran a kababalin adda kadagiti gene ti tao. “Mabalin pay ketdi a matawid ti kaaduan a [pananggura],” kuna ti maysa a political scientist.

Sigun iti Biblia, naipasngay dagiti imperpekto a tattao nga addaan kadagiti dakes nga ugali ken depekto. (Genesis 6:5; Deuteronomio 32:5) Siempre, agaplikar dagidiay a sasao iti amin a tao. Ngem saan nga amin a tao ket di nainkalintegan a gumura iti sabsabali. Masursuro dayta. Isu a napaliiw ti nalatak a sikologo a ni Gordon W. Allport a dagiti maladaga dandani “awan . . . ti pakakitaan nga addaanda iti dakes a naisigud a kababalin. . . . Managtalek ti ubing, ket asitganna ti dandani aniaman a pakaallukoyanna, amin a klase ti tao.” Ti kasta a kapaliiwan paneknekanna ti opinion a ti makadangran a kababalin, panangidumduma, ken gura ket talaga a kababalin a masursuro! Ginundawayan unay dagiti mannursuro iti gura daytoy nalawag nga abilidad dagiti tattao a mangsursuro iti gura.

Panangsabidong iti Isip

Ti mangidadaulo isu dagiti pangulo ti nadumaduma a grupo a nangitandudo iti gura, kas kadagiti kalbo a neo-Nazi ken ti Ku Klux Klan. Dagitoy a grupo masansan nga allukoyenda a mangitandudo iti ilablabanda, dagiti nalaka a maal-allukoy nga agtutubo manipud kadagiti nasinasina a pamilia. Marikna dagiti awan panagtalekda ken managbabain nga agtutubo a nasingedda kadagiti grupo a mangitantandudo iti gura.

Ti Internet ti nangnangruna a nakabilbileg nga alikamen nga inusaren ti dadduma tapno maisaknap ti gura. Sigun iti nabiit pay a panangbilang, mabalin nga adda 1,000 a Web site iti Internet a mangikagkagumaan a mangisaknap iti gura. Inadaw ti magasin a The Economist ti maysa kadagiti makinkukua iti Web site nga agpampannakkel: “Inikkannakami ti Net iti gundaway a mangyebkas iti kapanunotanmi iti ginasut a ribu a tattao.” Adda pay “Kids’ Page” iti Web site-na.

No dagiti tin-edyer agsapulda ti musika iti Internet, mabalin a makasarakda kadagiti site ti musika a mangitantandudo iti gura. Dagita a musika ket gagangay a nalaaw ken naranggas, a dagiti lirikona ti mangyebkas iti nakaro a panangidumduma iti dida kapuli. Inton agangay, maikonektar metten dagitoy a Web site kadagiti newsgroup, chat room, wenno dadduma a Web site a mangitandudo iti gura.

Dadduma a Web site a mangitantandudo iti gura mangipaayda kadagiti naisangsangayan a paset nga addaan adu nga ay-ayam ken aktibidad para kadagiti agtutubo. Ikagumaan ti maysa a neo-Nazi Web site nga usaren ti Biblia a mangikalintegan iti panangidumduma iti di kapuli ken panangbusor kadagiti Judio. Nagaramid pay ti grupo iti web page nga addaan kadagiti crossword puzzle nga addaan iti komento dagiti mangidumduma iti dida kapuli. Ania ti panggepna? “Tapno ti ilablabanmi ket nalaka a maawatan dagiti agtutubo a miembro ti puraw a puli.”

Ngem saan nga amin a mangitantandudo iti gura ket karkarna dagiti panangmatmatda. Kinuna ti maysa a sosiologo a nagsurat maipapan kadagiti nabiit pay a panagraranget iti Balkans maipapan kadagiti mararaem nga autor ken tattao a mangyeb-ebkas iti opinion ti publiko: “Naklaatak idi natakuatak [ida] a mangus-usar iti estilo ti panagsurat a mangyeb-ebkas iti kadaksan a rikna dagiti kakaduada, mangrubrob iti gurada, mangkullaap kadagiti pangngeddengda babaen ti panangidagadag kadakuada nga awan ti ibilangda a dakes a kababalin . . . , ken mangballikug iti kinapudno.”

Gapu iti daytoy, di koma mayaleng-aleng ti paset ti klero. Iti librona a Holy Hatred: Religious Conflicts of the ’90’s, kastoy ti makapakigtot a kapaliiwan ti autor a ni James A. Haught: “Ti dakkel a pakaisupadian ti dekada 1990 ket ti relihion​—a rumbeng koma a pakakitaan iti natauan a kinamanangngaasi ken pannakaseknan​—ti kangrunaan a pakaigapuan iti gura, gubat, ken terorismo.”

No kasta, makita nga adu ken komplikado dagiti pakaigapuan ti gura. Kayat kadi a sawen daytoy nga awanen ti pamay-an ti sangatauan a mangisardeng iti pannakaulit ti kinamaag ti napnuan gura a pakasaritaanna? Adda kadi aniaman a maaramidan ti maysa a tao ken kasta met ti intero a lubong a mangikagumaan a mangparmek iti di pagkikinnaawatan, kinaignorante, ken panagbuteng a patauden ti gura?

[Blurb iti panid 6]

Ti panangidumduma ken gura ket kababalin a masursuro!

[Ladawan iti panid 4, 5]

Ditay naipasngay nga addaan . . .

. . . gura ken kinapanatiko

[Ladawan iti panid 7]

Us-usaren dagiti mangitantandudo iti gura ti Internet tapno maallukoyda dagiti agtutubo

[Ladawan iti panid 7]

Masansan a rubroban ti relihion ti panagbibinnusor

[Credit Line]

AP Photo