Cartago​—Ti Siudad a Dandani Nangparmek iti Roma

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY FRANCIA

ITI amianan a kosta ti Africa, kadagiti away ti Tunis a kabesera ti Tunisia, ti pakakitaan kadagiti rebbek ti kadaanan a siudad ti Cartago. Nalabit saan a pulos a madlaw ti turista, tangay awan unay ti mabuya. Nupay kasta, ditoy ti pakakitaan kadagiti tedda ti maysa kadagiti katan-okan a siudad idi ugma​—a dandani nagballigi a nangparmek iti nabileg a pannakabalin ti Roma. Sigun iti Romano a historiador a ni Livy, “daytoy a panagdangadang ti dua a kababaknangan a siudad iti lubong ti nagam-amkan idi dagiti ar-ari ken tattao,” gapu ta ti isyu ket ti sangalubongan a panagturay.

Ti Pundasion ti Siudad

Idi maikadua a milenio K.K.P., agnanaed dagiti taga Fenicia iti akikid a daga iti Kosta ti Mediteraneo, manipud amianan nga agpaabagatan iti agdama itan a Lebanon. Gapu ta nalaingda a marino, naginteresda iti laud tapno agbirok iti balitok, pirak, landok, lata, ken buli. Tapno magun-odanda dagitoy, insuborda ti kayo (kas iti nalatak a sedro ti Lebanon), lupot a natinaan iti purpura, bangbanglo, arak, rekrekado, ken dadduma pay a produktoda.a

Bayat a naglayagda a nagpalaud, nagipasdek dagiti taga Fenicia kadagiti purok iti igid dagiti kosta ti Africa, Sicilia, Sardinia, ken makin-abagatan nga España​—nalabit ti nadakamat iti Biblia a Tarsis. (1 Ar-ari 10:22; Ezequiel 27:2, 12) Sigun iti tradision, naipasdek ti Cartago idi 814 K.K.P., ag-60 a tawen sakbay ti karibalna a Roma. Kuna ti maysa nga espesialista iti bambanag a nainaig kadagiti taga Amianan nga Africa idi ugma a ni Serge Lancel: “Ti pannakaipasdek ti Cartago agarup idi arinunos ti maikasiam a siglo KKP ti nangikeddeng iti ginasgasut a tawen iti napolitikaan ken nainaig iti kultura a pagtungpalan dagiti pagilian nga adda iti ketegan ti makinlaud a Mediteraneo.”

Panangrugi ti Maysa nga Imperio

Rinugian ti Cartago ti nagipasdek iti maysa nga imperio iti peninsula a kaasping ti “nagdakkel nga angkla a naibelleng iti baybay,” kas panangdeskribir ti historiador a ni François Decret iti dayta. Babaen ti panagbangon ti Cartago iti rabaw ti pundasion nga insaad dagiti inapoda a taga Fenicia, pinagbalinna a dakkel a kartel ti agkakanaig a komersiona​—nangruna ti panagangkat kadagiti metal​—a binukbukodanna babaen ti nabileg a buyot ti adu a baporna ken dagiti masusuelduan a tropana.

Gapu ta dida napnek iti naragpatda, kanayon idi nga agsapsapul dagiti taga Cartago iti baro a paglakuanda. Idi agarup 480 K.K.P., maipagarup a simmanglad ti nabigador a ni Himilco idiay Cornwall, Britania a nabaknang iti lata. Ag-30 a tawen kalpasanna, indauluan kano ni Hanno, a miembro ti maysa kadagiti mabigbigbig a pamilia iti Cartago, ti maysa nga ekspedision ti 60 a bapor, a nagluganan ti 30,000 a lallaki ken babbai, tapno mangipasdekda kadagiti baro a kolonia. Babaen ti ilalasatda iti Strait of Gibraltar ken panaglayagda a nagturong iti kosta ti Africa, mabalin a nakadanon ni Hanno iti Gulf of Guinea ken uray pay kadagiti takdang ti Cameroon.

Gapu iti kasta a kinalaingna nga agnegosio ken agimanehar, kinuna ti kaaduan a nagbalin ti Cartago a kabaknangan a siudad iti lubong idi ugma. “Nagbalin ti siudad a katan-okan . . . idi kattapog ti maikatlo a siglo [K.K.P.] gapu iti teknikal a pannakaammona, ti buyot dagiti baporna, ken ti komersial nga establisimientona,” kuna ti libro a Carthage. Maipapan kadagiti taga Cartago, kinuna ti Griego a historiador a ni Appian: “No iti pannakabalin, kapadada dagiti Griego; no iti kinabaknang, kapadada dagiti Persiano.”

Iti Sidong ti Impluensia ni Baal

Nupay addada iti nadumaduma a paset ti intero a makinlaud a Mediteraneo, nagkaykaysa dagiti taga Fenicia gapu kadagiti narelihiosuan a patpatienda. Natawid dagiti taga Cartago ti relihion dagiti Canaanita manipud kadagiti taga Fenicia nga inapoda. Iti adu a siglo, tinawen a nangibaon ti Cartago iti delegasion idiay Tiro tapno agidatonda iti templo ni Melqart. Idiay Cartago, ti kangrunaan a didiosenda ket ti nadiosan nga agassawa a da Baal-Hammon, nga “Apo ti Brazier” ti kaipapananna, ken ni Tanit, a katupag ni Astarte.

Ti panangidatonda iti ubbing ti kadaksan a kalidad ti relihion dagiti taga Cartago. Ipadamag ni Diodorus Siculus nga idi 310 K.K.P., kabayatan ti pannakaraut ti siudad, nagidaton dagiti taga Cartago iti nasurok a 200 nga annak dagiti natatan-ok a pamilia tapno maay-ayo ni Baal-Hammon. Kuna ti The Encyclopedia of Religion: “Ti panangidaton iti inosente nga ubing a maipaay iti dadduma ket natan-ok a panangipakita iti pannakikappia. Nalabit panggep dayta nga ipasigurado ti nasayaat a kasasaad ti pamilia agraman ti komunidad.”

Idi 1921, naduktalan dagiti arkeologo ti maawagan Tofet, a nadakamat iti Biblia iti 2 Ar-ari 23:10 ken Jeremias 7:31. Adda dagiti nakabakab a natukantukad a nakaisaadan dagiti basehas a naglaon kadagiti napuoran a bangkay ti an-animal (nausar kas sandi a daton) ken ubbing, a naitanem iti uneg dagiti lapida a nasuratan kadagiti kari. Mapattapatta nga aglaon ti Tofet iti bangkay ti nasurok a 20,000 nga ubbing a naidaton iti las-ud laeng ti 200 a tawen. Sigun iti sumagmamano a manangitandudo iti panagbalbaliw, ti Tofet ket maysa la a tanem dagiti ubbing a natay a naipasngay wenno ubingda pay unay a natay tapno maipumpon iti sementerio. Nupay kasta, kas kunaen ni Lancel a nadakamat itay, “saan a naan-anay a mailibak ti kinapudno a nagidaton idi dagiti taga Cartago iti tattao.”

Pannakisalisal iti Kinatan-ok

Gapu iti pannakarbek ti Tiro idi maikanem a siglo K.K.P., ti Cartago ti nangituray kadagiti taga makinlaud a Fenicia. Ngem adda bimmusor iti kinalatak ti Cartago. Kasakbayanna, inkagumaan dagiti taga Cartago ken Griego a kontrolen ti baybay, ket idi agarup 550 K.K.P., bimtak ti gubat. Idi 535 K.K.P., dagiti taga Cartago a tinulongan dagiti Etruscano a kaaliadoda, pinapanawda dagiti Griego manipud iti isla ti Corsica sada sinakup ti Sardinia.b Isu a lalo a bimmara ti panagdangadang ti Cartago ken Grecia a mangsakup ti Sicilia​—maysa nga isla a napateg unay ti disso a nagsaadanna.

Maigiddato iti dayta, bumilbileg idin ti Roma. Babaen kadagiti tulagan ti Cartago ken Roma, napatalgedan ti espesial a kalintegan ti Cartago iti panagnegosio ken nalapdan ti impluensia dagiti Romano iti Sicilia. Ngem bayat a sinakup ti Roma ti peninsula ti Italia, naibilang a pangta ti bumilbileg idin nga impluensia ti Cartago iti lugar nga asideg unay iti Italia. Kinuna ti Griego a historiador idi maikadua a siglo K.K.P. a ni Polybius: “Nakita dagiti Romano . . . a dagiti taga Cartago ti nangiturayen saan laeng nga iti Africac no di ket uray pay iti dakkel a paset ti España, ken isudan ti agturay iti amin nga isla iti aglikmut ti Baybay ti Sardinia ken Tyrrhenia. No sinakupen dagiti taga Cartago ti Sicilia, talaga nga agbalinda a makapadanag ken nakaam-amak unay a kaarruba, tangay lakubenda ti amin a deppaar ti Italia ken pagpeggadenda ti amin a paset ti pagilian.” Adda sumagmamano idi a partido iti Senado ti Roma, a nagutugot gapu iti nakomersialan nga interes, a nangidagadag iti pannakiballaet iti Sicilia.

Dagiti Gubat a Nakainaigan Dagiti Taga Cartago

Idi 264 K.K.P., ti maysa a krisis idiay Sicilia ti nangted kadagiti Romano iti pambar a bumallaet. Kas pananglabsing iti tulagan, nangibaon ti Roma iti buyot, a nangrugian iti naawagan nga Umuna a Gubat a Nakainaigan Dagiti Taga Cartago. Nagpaut iti nasurok a 20 a tawen daytoy a rinnupak a madeskribir a nakapasamakan ti sumagmamano kadagiti kadakkelan a rinnupak iti baybay idi ugma. Kamaudiananna, idi 241 K.K.P., naabak dagiti taga Cartago isu a napilitanda a pimmanaw idiay Sicilia. Inagaw met ti Roma ti Corsica ken Sardinia manipud kadagiti taga Cartago.

Tapno makabawi kadagitoy a pannakaabak, nagplano ti heneral dagiti taga Cartago a ni Hamilcar Barca, nga isublina ti pannakabalin ti Cartago babaen ti panangibangonna iti imperio idiay España. Naipasdek ti “Baro a Cartago”​—ti Cartagena​—idiay makin-abagatan a daya a kosta ti España ket iti las-ud iti sumagmamano a tawen, bimmaknang manen ti Cartago gapu iti gameng dagiti pagminasan ti España. Natural a daytoy a panangpalawa ti nagtungpal iti pannakirupakna iti Roma, ket idi 218 K.K.P., bimtak manen ti gubat.

Ti nangidaulo iti buyot dagiti taga Cartago ket ti maysa kadagiti annak a lallaki ni Hamilcar a ni Hannibal, nga “Inanamongan ni Baal” ti kaipapanan ti naganna. Pimmanaw idi Mayo 218 K.K.P. idiay Cartagena ket rinugianna ti nagdinamag ken napaut a panagmartsana iti España ken Gaul, sa binallasiwna ti kabambantayan ti Alps a kadua ti buyotna nga Africano ken Español agraman ti dandani 40 nga elepante. Agsipud ta naklaat dagiti Romano, nakaro ti pannakaabakda. Idi Agosto 2, 216 K.K.P., iti gubat idiay Cannae​—“maysa kadagiti kakaruan pay laeng a didigra a napasaran ti buyot ti Roma”​—dinadael ti buyot ni Hannibal ti puersa ti Roma a mamindua ngem iti buyotna, a nakatayan ti 70,000 a puersa ti Roma, idinto ta 6,000 laeng ti napapatay kadagiti soldadona.

Ti Roma ket kasla dandanin abaken dagiti taga Cartago! Ngem gapu ta di agpaabak dagiti Romano, intultuloyda ti nakiranget kadagiti tropa ni Hannibal iti simmaganad a 13 a tawen. Idi nangibaon ti Roma iti maysa a buyot idiay Africa, ti Cartago ket binaybay-an dagiti kaaliadona isu a naabak idiay España ken Sicilia. Dayta ti gapuna a napilitan ti Cartago nga agpatulong ken ni Hannibal. Iti simmaganad a tawen 202 K.K.P., ti heneral dagiti Romano a ni Scipio Africanus pinarmekna ti buyot ni Hannibal idiay Zama, iti abagatan a laud ti Cartago. Ti siudad dagiti taga Cartago ket napilitan a nangisuko iti buyotna. Napaidaman dayta iti namilitariaan a wayawaya ken napagmulta iti dakkel a gatad a bayadanna iti las-ud ti 50 a tawen. Idi agangay, nagkamang ni Hannibal iti sabali a pagilian, ket nagpakamatay idi agarup 183 K.K.P.

“Delenda est Carthago!”

Gapu iti talna, rimmang-ay manen ti Cartago, agingga nga intukonna a bayadanna ti multana iti sangapulo la a tawen. Dagiti narigat a maay-ayo a kabusor ti Cartago imbilangda a napeggad unay ti kasta a kinapinget ken dagiti napolitikaan a reporma. Iti dandani dua a tawen, agingga iti ipapatayna, ti lakayen a Romano nga estadista a ni Cato ingudona idi ti tunggal bitlana iti Senado iti islogan a: “Delenda est Carthago!” a “Rumbeng a madadael ti Cartago!” ti kaipapananna.

Kamaudiananna idi 150 K.K.P., nakasarak dagiti Romano iti pambar a sapsapulenda gapu iti pananglabsing kano ti Cartago iti tulagan. Naideklara ti maysa a gubat, a nadeskribir kas “gubat a mangtalipupos.” Iti tallo a tawen, linakub dagiti Romano ti 30 a kilometro a sarikedked ti siudad, a ti sumagmamano a pasetna ket nasurok a 12 a metro ti kangatoda. Kamaudiananna, idi 146 K.K.P., adda siwang a naaramid. Sinarakusok dagiti buyot ti Roma dagiti naidissuor kadakuada nga igam, immabanteda kadagiti akikid nga eskinita, sada nakipaset iti naranggas a panagkikinnabil. Kas nakaal-alinggaget a pammatalged iti kadaanan a rekord, nakakita dagiti arkeologo kadagiti tulang ti tattao iti uneg dagiti nagkaiwara a bloke a bato.

Kalpasan ti innem a nakaam-ames nga aldaw, simmuko ti ag-50,000 a nabisinan nga umili a nagkamang idiay Byrsa​—ti sarikedked ti siudad iti tapaw ti turod. Iti uneg ti templo ni Eshmun ti napanan ti dadduma a dida kayat ti mapapatay ken maadipen. Imbalunetda dayta sada inuram. Inuram dagiti Romano ti aniaman a nabati iti siudad. Narbek ti Cartago ken nailunod babaen kadagiti seremonia, ket naiparit a mapagnaedan.

Isu nga iti las-ud ti 120 a tawen, tinungday ti Roma dagiti kalat ti Cartago a mangibangon iti imperio. Kinuna ti historiador a ni Arnold Toynbee: “Ti pudno nga isyu iti Gubat ni Hannibal isut’ panagbalin ti asideg idin a sapasap nga estado dagiti Griego nga Imperio ti Cartago wenno Imperio ti Roma.” “No nangabak koma ni Hannibal,” kuna ti Encyclopædia Universalis, “sigurado a nagaramid iti sapasap nga imperio a kaasping iti imperio ni Alejandro.” Kas nagbanaganna, Dagiti Gubat a Nakainaigan Dagiti Taga Cartago ti nangrugian ti imperio ti Roma, nga idi agangay, nagtungpal iti panangiturayna iti lubong.

Ti “Africano a Roma”

Napasaran ti Cartago ti kasla din mabalbaliwan a pagtungpalan. Nupay kasta, maysa la a siglo kalpasanna, inkeddeng ni Julius Caesar ti mangipasdek iti kolonia sadiay. Kas pakaidayawanna, daytat’ napanaganan a Colonia Julia Cartago. Babaen ti panangyakar dagiti Romano nga inheniero iti nalabit 100,000 a metro kubiko a daga, pinagbalinda a patad ti pantok ti Byrsa tapno makaaramidda iti nalawa a patad a disso​—ket pinukawda ti amin a pagilasinan ti napalabas. Iti rabaw dayta, naibangon dagiti templo ken nangayed a pangpubliko a pasdek. Iti panaglabas ti panawen, nagbalin ti Cartago a ‘maysa kadagiti kabaknangan a siudad iti intero a masakupan ti Roma,’ ti maikadua a kadakkelan a siudad iti Laud kalpasan ti Roma. Naibangon ti maysa a teatro, ampiteatro, dadakkel a pagdigusan iti napudot a danum, 32 a kilometro a pagayusan ti danum, ken sirko a makalaon iti 60,000 nga agbuya tapno mapennek ti kasapulan ti 300,000 nga umilina.

Dimteng ti Kristianidad idiay Cartago agarup idi ngalay ti maikadua a siglo K.P. ket nagbiit nga immadu dagiti nakomberte sadiay. Naipasngay idiay Cartago ti nagdinamag a teologo ti relihion ken apolohista, wenno manangidepensa, a ni Tertullian idi agarup 155 K.P. Gapu kadagiti sinuratna, nagbalin ti Latin nga opisial a lenguahe iti Makinlaud nga Iglesia. Idi 258 K.P., napapatay kas martir idiay Cartago ti obispo sadiay idi maikatlo a siglo a ni Cyprian, a nangipasdek iti pito ti ranggona a sistema ti hirarkia dagiti klero. Ti maysa pay a taga Amianan nga Africa a ni Augustine (354-430 K.P.), a naawagan ti katan-okan a managpanunot iti bambanag a nainaig iti biag dagiti Kristiano idi ugma ti nakatulong tapno mailaok ti pilosopia dagiti Griego iti doktrina ti simbaan. Nagdakkel ti impluensia ti relihion ti Amianan nga Africa nga uray la nga imbaga ti maysa a klerigo: “Sika, O Africa, ti sipipinget a nangparang-ay iti panggep ti pammatitayo. Inanamongan ti Roma ti inkeddengmo ken sinurot dagiti natatan-ok ditoy daga.”

Nupay kasta, mabilbilang idin ti al-aldaw ti Cartago. Nagpannuray manen iti Roma ti nagtungpalanna. Idi kimmapuy ti Imperio ti Roma, kimmapuy met ti Cartago. Idi 439 K.P., naraut ti siudad ket tinakawan dagiti Vandal. Maysa a siglo kalpasanna, medio naitantan bassit ti pannakadadael ti siudad gaput’ iraraut dagiti taga Bizantium. Ngem dina nadaeran dagiti Arabo a rimmaut iti Amianan nga Africa. Idi 698 K.P., nasakupda ti siudad, ket kalpasanna, nausar dagiti batona iti pannakaaramid ti siudad ti Tunis. Kadagiti simmaganad a siglo, nasamsam ken naipan iti sabali a pagilian dagiti marmol ken granito a dati a nangarkos iti siudad dagiti Romano. Nausar dagita iti pannakaibangon dagiti katedral ti Genoa ken Pisa, idiay Italia, ket mabalin nga uray pay iti katedral ti Canterbury, idiay England. Manipud iti panagbalinna a maysa kadagiti kabaknangan ken kabibilgan a siudad idi ugma, manipud iti panagbalinna nga imperio a dandani nagturay iti lubong, ti Cartago ket nagbalin laengen a mukumok.

[Dagiti Footnote]

[Mapa iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

ROMA

BAYBAY MEDITERANEO

CARTAGO (dagiti rebbek)

[Ladawan iti panid 14]

Dagiti rebbek ti pagdigusan idi dagiti Romano iti napudot a danum

[Ladawan iti panid 15]

Ti panangibiahe dagiti bapor ti Fenicia kadagiti sedro ti Lebanon

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Ladawan iti panid 15]

Dagiti sarming a bitin ti kuentas ket nausar idi nga anib a mangted iti naimbag a gasat

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Ladawan iti panid 16]

Nagusar dagiti taga Cartago iti maskara a nainaig iti panagipumpon tapno mapapanaw dagiti dakes nga espiritu

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Ladawan iti panid 16]

Ti panangpapatay kadagiti ubbing ket paset iti panagdayaw dagiti Canaanita a natawid dagiti taga Cartago. Pagmarka daytoy iti tanem ti maysa nga ubing a naidaton

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti rebbek ti siudad dagiti taga Cartago a dinadael dagiti Romano idi 146 K.K.P.

[Ladawan iti panid 17]

Naibilang ni Hannibal kas maysa kadagiti nagbiag idi a kalaingan pay laeng iti namilitariaan nga estratehia

[Credit Line]

Alinari/Art Resource, NY