Dagiti Colporteur​—Magmagna a Lumalako Kadagiti Libro

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY FRANCIA

ITI arsadanan ti Jandri Glacier, iti ngatuen ti estasion dagiti ag-ski idiay Deux-Alpes iti abagatan a daya ti Francia, adda bassit a “museo” a nalukatan sumagmamano a tawenen ti napalabas. Karaman kadagiti mabuya sadiay nga eskultura a yelo ket daydiay mangipakita iti kinapateg ti maysa a naisardengen a negosio iti kabambantayan​—daytat’ eskultura ti maysa a colporteur.

Iti adu a siglo, napan dagiti colporteur iti nadumaduma a tiendaan ken balbalay tapno ilako dagiti awitda a naigalut iti tengngedda (ti naganda a colporteur iti Pranses ket nagtaud iti sasao a col, a “tengnged” ti kaipapananna, ken porter, nga “agawit” ti kayuloganna). Awan pay a pulos ti nadamag ti kaaduan a tattao ita maipapan kadakuada. Dagidiay nakadamagen maipapan kadakuada mabalin a pagarupenda a dagiti colporteur ket lumalako laeng kadagiti ordinario a tagilako. Kinapudnona, adda impatawid dagiti colporteur a mangap-apektar iti biag ti minilion a tattao agingga iti kaaldawantayo.

Panangusig iti Colporteur

Imbes a maibilangda a nakapimpiman, organisado unay a negosiante ti adu a colporteur, a nagibunong kadagiti kabaruan a tagilako babaen ti nagadu a katimpuyogda iti intero a Europa. Ngem saan nga amin a colporteur ti nagnegosio tapno makaganansiada. Daytat’ inaramid ti dadduma tapno iranudda ti pammati ken kombiksionda. Natay pay ketdi ti dadduma bayat nga ar-aramidenda dayta.

Agparang a nangrugi ti trabaho dagiti colporteur idi arinunos ti Edad Media. Dagiti nagkauna ket agnanaed idi iti marasagaysay a kabambantayan, iti Pyrenees, ken iti kabambantayan ti amianan a paset ti Scotland. Obrero iti talon ti adu kadakuada. Kalpasan ti panagani, nagbalinda kas agdaldaliasat a lumalako.

Ti maysa a Pranses nga agnagan Jehan Gravier ti maysa kadagitoy nga agdaldaliasat a komersiante. Idi maika-16 a siglo, isu ken ti pamiliana ket nagnaed iti kabambantayan a maawagan La Grave. Awan duadua a gapu iti bassit a maapit iti talon, impaayna ti kasapulan ti inilin-ili iti tanap babaen kadagiti produkto a kas iti kayo, lalat, de lana, ken asin​—dagiti produkto nga aggapu iti kabambantayan a rehion. Kadagiti ili ti nangipanan dagiti colporteur a kas ken ni Gravier kadagitoy a produkto sada insubor dagitoy iti lupot ti lallaki, sagaysay, anteohos, libro, agas, tabako, ken nakitikit a bambanag. Dagitoy met a banag ti nailako kadagiti taga siudad wenno kadagiti mannalon nga adayo kadagiti tiendaan ti pagnanaedanda. Nagdaliasat ti dadduma a colporteur kadagiti ruta a nasken a pagnaenda ti 20 a kilometro iti agmalem! Kabayatan ti kaawanda, dagiti kabagianda ti nangaywan kadagiti talon ken pamiliada.

Nupay kasta, saan laeng a dagiti nalaka a pagarkos ti inlako ni Gravier. Sigun kadagiti rekord, isut’ nakautang iti maysa a managimprenta nga agnagan Benoìt Rigaud. Daytoy ti mangipakita a kas iti adu pay a colporteur, simrek met ni Gravier iti negosio a panaglako kadagiti libro. Idi kaaldawanna, panawen ti Renaissance idiay Europa isu a rumangrang-ay ti panagnegosio kadagiti libro. Iti nagbaetan ti 1500 ken 1600, nagaramid ti Europa iti 140 a milion agingga iti 200 a milion a libro. Kakapat kadagitoy ti naipablaak ditoy Francia. Ti Lyons, nga isut’ kabesera ti ekonomia iti pagilian, ket adda iti sakaanan ti Alps. Dayta idi ti kangrunaan a sentro ti panagipablaak ti Europa ken ti kangrunaan a mangipabpablaak kadagiti Pranses a libro. Naaddaan ngarud ni Gravier iti nawadwad a suplay para iti negosiona. Ngem nupay naglako kadagiti libro dagiti lallaki a kas ken ni Gravier tapno makaganansiada laeng, adda sabali a kita ti colporteur a sipapasnek a nagibunong kadagiti libro gapu kadagiti narelihiosuan a panggep.

‘Dagiti Mammuslit iti Pammati’

Gaput’ pannakapartuat ti makina a pagimprentaan, nangrugin a nagustuan dagiti tattao ti agbasa kadagiti narelihiosuan a libro, broshur, ken tract. Ti Biblia ket nayimprenta nga umuna iti Latin ken kalpasanna, kadagiti lenguahe ti kaaduan idi a tattao. Minilion a kopia ti nayimprenta idiay Alemania, ket nakipaset dagiti colporteur iti nagbiit a pannakaibunong dagitoy kadagiti taga away. Ngem saan a naragsakan ti amin iti daytoy a panagibunong.

Idi 1525, imparit ti Parliamento ti Francia ti pannakaipatarus ti Biblia iti Pranses ket iti simmaganad a tawen, imparitna ti panagikut iti Biblia iti lenguaheda. Nupay kasta, rinibu latta a Biblia ti nayimprenta, ket adu ti naipuslit iti intero a Francia, gapu kadagiti determinado a colporteur. Maysa kadagitoy ti agtutubo nga agnagan Pierre Chapot. Isut’ naaresto idi 1546 ken napapatay.

Kamaudiananna, idi 1551, nagaramid ti Katoliko a Francia iti naing-inget a linteg. Imparitna ti panaglako dagiti colporteur kadagiti libro, tangay “sililimed” a nagawitda kadagiti libro “a naggapu idiay Geneva,” kayatna a sawen, naggapu kadagiti Protestante. Nupay kasta, daytoy ti di nangpasardeng iti pannakailako dagiti libro. Naiserrek dagiti Biblia ditoy Francia babaen ti aniaman a pamuspusan. Masansan a babassit dagitoy, isu a naidulinda kadagiti kahon ti arak a di madlaw a naselselan ti lansadda kadagitoy, kadagiti bariles ti chestnut, wenno kadagiti bodega dagiti bapor. Naaresto ti natured a lalaki nga agnagan Denis Le Vair bayat nga ibibiahena ti sangabariles a Biblia. Isut’ napapatay met. Binigbig idi ti maysa a Katoliko a manggurgura kadagiti colporteur a gapu kadakuada, “nagbiit a napno ti Francia kadagiti Pranses a Baro a Tulag.”

Iti intero a maika-16 a siglo, kanayon a nagpeggad ti kasasaad dagitoy a ‘mammuslit iti pammati,’ kas pangawag ti maysa a mannurat kadakuada. Adu a colporteur ti naaresto, naibalud wenno napagtrabaho kadagiti barko a magagaudan, naidestiero, wenno napapatay gapu iti pammati ken propesionda. Dadduma a colporteur ti napuoran agraman dagiti libro a tagilakoda. Nupay manmano kadagiti naganda ti nairekord iti historia, gapu kadagita a natured a tattao, adda Biblia a nagun-odan ti kaaduan a pagtaengan dagiti Protestante.

Dagiti Magmagna a Libraria

Idi maika-17 a siglo, nagtultuloy a linapdan ti Iglesia Katolika ti pannakagun-od dagiti ordinario a tattao iti Biblia. Imbes a Biblia, dagiti saan unay a napateg a sandi a kas kadagiti paglualuan ken libro maipapan iti biag dagiti sasanto ti naited kadagiti manamati!a Maisupadi iti dayta, ti panagbasa iti Nasantuan a Kasuratan ti imparegta dagiti Jansenista wenno dagiti Katoliko nga addaan iti panangmatmat a kas kadagiti “erehes.” Nakipaset ngarud dagiti colporteur iti pannakaibunong ti kairingringpas pay la idi dagiti Jansenista a patarus ti Griego a Kasuratan (“Baro a Tulag”) babaen ken ni Le Maistre de Sacy.

Maigiddato iti dayta, addan karga ti kaday ti colporteur a baro ken nalaka a kita ti literatura. Nakasursuro nga agbasa ti adu a tattao ditoy Francia gapu kadagitoy a libro. Daytat’ nangisuro ken nanglinglingay kadakuada agingga a napukaw dagitoy idi maika-19 a siglo. Dagitat’ inawagan dagiti Pranses a bibliothèque bleue, wenno asul a libraria, gapu iti kolor ti akkubda. Idiay England, naawagan dagitoy a chapbooks; ket idiay España, pliégos de cordel. Nailanad kadagitoy ti sarsarita maipapan kadagiti kabaliero idi Edad Media, sariugma, kabibiag ti sasanto, ken dadduma pay. Kas ti mapanunotmo, sinegseggaan unay dagiti agnanaed idiay Pyrenees ti idadateng ti colporteur no kalgaw wenno ti idadatengna idiay Dauphiné Alps no kalam-ekna.

Makapainteres ta sinerbian dagiti colporteur ti kasapulan agpadpada dagiti edukado ken dagiti saan nga edukado. Kastoy ti kapaliiwan idi nausig ti kabibiag dagiti mannalon iti rehion ti Guienne iti abagatan a laud ti Francia: “Iti kagudua nga oras, kabayatan ti napaut a rabii no kalam-ekna, ti naguummong a sangakabbalayan ket imbasaan [dagiti mannalon] iti kabibiag ti sasanto wenno iti maysa a kapitulo ti Biblia. . . . No awanen ti sabali, ibasada . . . ti asul a libraria ken ti dadduma pay nga awan kaimudinganna a pagbasaan a tinawen nga inyeg dagiti colporteur iti away.” Nupay kasta, ti Biblia latta ti kalatakan, ket daytat’ masarakan uray kadagiti babassit a talon.

Dagiti Organisado a Katimpuyog

Timmaud ti adu a katimpuyog dagiti colporteur iti Alps wenno kabambantayan ti Francia ken Italia, iti Pyrenees, ken Normandy, idiay amianan a laud ti Francia. Kakapat iti pannakainegosio dagiti libro iti abagatan a Europa ti kinontrol dagiti colporteur manipud iti Dauphiné Alps laeng. “Kinontrol dagiti Pranses ti negosio a panaglako iti libro idiay España ken Portugal, agraman iti inilin-ili ti Italia, manipud iti isu met la a bario . . . iti Dauphiné Alps,” kinuna ti maysa a lumalako iti libro idiay Geneva iti dayta a tiempo.

Malaksid iti “kinasiglat, kinagaget, ken ti kasta unay a kinamanagparbeng” dagiti colporteur, ti kinasingedda kadagiti miembro ti pamiliada, kabarioanda, ken karelihionanda ket nakatulong met iti balligida. Protestante ti adu kadakuada a kanayon a nakiuman kadagiti naidestiero kabayatan ti pannakaidadanes. Dagiti kabagian, kailian, ken karelihionanda ti nangbukel ngarud iti naannayas a katimpuyogda iti intero a Europa. Kas pagarigan, adda katimpuyog ti pamilia Gravier iti panaglako kadagiti libro a simmaknap iti intero a Francia, España ken Italia. Ti dadduma a katimpuyogda ket nakadanon pay ketdi idiay Persia ken iti kontinente ti America.

Kaadda Manen ti Trabaho Dagiti Colporteur

Idi maika-19 a siglo, gapu iti Industrial a Rebolusion, simmardeng ti pangpamilia a negosio dagiti colporteur a nagtultuloy iti adu a henerasion. Nupay kasta, ti pannakabuangay dagiti sosiedad ti Biblia ti ad-adda a nangparang-ay ita iti pannakaibunong ti Biblia ngem idi. Nupay kasta, kaskasdi a binusor ti Iglesia Katolika ti pannakaibunong ti Biblia. Agingga idi arinunos ti 1800, nagtultuloy ti pannakaaresto ken pannakaidarum dagiti colporteur ti Biblia. Agpapan pay kasta a kasasaad, nanipud idi 1804 agingga idi 1909, innem a milion a kopia ti intero a Biblia wenno sumagmamano a pasetna ti naibunongdan iti Francia laeng.

Saan pay idi a nalpas ti trabaho a pannakaisuro ti Biblia iti publiko. Idi 1881, dagiti Kristiano ket inawis ti magasin a Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence (a naipablaak idiay Estados Unidos) a makipasetda iti trabaho a panagebanghelio. Ania ti kalatda? “Ti pannakairakurak ti kinapudno, babaen ti panangparegtada iti panagbasa dagiti tattao.” Idi 1885, agarup 300 a managebanghelio ti nangakseptar ken nakipaset iti awis. Daddumat’ nagdaliasat iti adu ken adayo a luglugar, a kas kadagiti pagilian ti Barbados, Burma (Myanmar itan), El Salvador, Finland, Guatemala, ken Honduras. Idi bimtak ti Gubat Sangalubongan I, nairakuraken dagita a managebanghelio ti pannakaammo iti Biblia idiay China, Costa Rica, England, Francia, Alemania, New Zealand, Norway, Poland, Sweden, ken Switzerland.

Makapainteres ta iti napalabas a tawtawen, naawagan a colporteur dagiti amin-tiempo a managebanghelio kadagiti Estudiante iti Biblia (a pagaammo itan kas dagiti Saksi ni Jehova). Idi agangay, din nausar dayta a nagan, tangay saanna a tukoyen a siuumiso ti kangrunaan a kalat ti trabahoda​—ti panangisuro iti Biblia. (Mateo 28:19, 20) Kasta met a di irepresentar ti termino ti di aggangganansia a kasasaad dagiti aktibidadda. Dayta ti gapuna a maawagan itan a payunir dagiti amin-tiempo a ministro dagiti Saksi ni Jehova.

Itay napan a tawen, nasurok a 800,000 a payunir ti situtulok a nagibunong kadagiti Biblia ken naibasar iti Biblia a literatura. Ar-aramidenda dayta saan a tapno makaganansiada iti kuarta, no di ket “gapu iti kinapasnek, wen, kas naibaon manipud iti Dios, iti imatang ti Dios, a maikuyog ken Kristo.” (2 Corinto 2:17) Gapuna, ad-adu nga amang ti maaramidan dagiti payunir a ministro iti kaaldawantayo ngem kadagiti magmagna a lumalako iti libro. Nupay kasta, nagdakkel ti utangda kadagiti immuna a colporteur gapu iti mapagulidanan a kinaregta ken kombiksion nga impakita ti adu kadakuada.

[Footnote]

[Dagiti ladawan iti panid 24]

Dagiti colporteur ti nangyeg kadagiti kabaruan a tagilako iti pagtaengan ti tattao

Masegseggaan idi ti isasangpet dagiti colporteur

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Dagiti ladawan iti panid 26]

Ti “Baro a Tulag” ni Le Maistre de Sacy, ken ti maysa a libro manipud iti asul a libraria

[Dagiti Credit Line]

Adayo a kannigid: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris Kannigid: © B.M.V.R de Troyes/Bbl.390/Photo P. Jacquinot

[Ladawan iti panid 26, 27]

Dagiti managebanghelio ket nagibunong iti literatura a naibasar iti Biblia

[Ladawan iti panid 26]

Iti kaaldawantayo, mangituktukon dagiti amin-tiempo a managebanghelio iti libre a panagadal iti Biblia