Buot—Gayyem ken Kabusor!
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY SWEDEN
Adda dagiti buot a makaispal iti biag idinto ta ti dadduma ket makapapatay. Ti dadduma ket mangpaimas kadagiti keso ken arak; ti sabsabali pagbalinenda a makasabidong ti taraon. Agtubo ti dadduma kadagiti troso; ti sabsabali addada kadagiti banio ken libro. Kinapudnona, adda buot iti amin a lugar—dagitoy a selula ket mabalin pay ketdin a sumsumrek kadagiti abut ti agongmo bayat a basbasaem dagitoy a sasao.
NO AGDUADUAKA nga adda buot iti amin nga aglawlawtayo, mangibatika iti sangapedaso a tinapay, uray iti uneg ti refrigerator. Di agbayag, agbuoten!
Ania ti Buot?
Nagtaud ti buot iti pagarian dagiti Fungus nga addaan iti nasurok a 100,000 a kita, agraman dagiti amag, uong, ratik iti mula, ken bubod. Agarup 100 laeng a fungus ti naammuan a mangpataud iti sakit kadagiti tattao ken animal. Napateg ti akem ti adu a sabsabali pay iti food chain wenno panangpataud iti taraon ti agsasaruno a kita dagiti sibibiag a parsua nga agkakanaig iti maysa ken maysa iti wagas a tunggal maysa kanenna ti sumaruno iti dayta. Ngamin, dagitoy ti mangrunaw kadagiti natay nga organiko a banag isu a mapagbalin manen dagitoy a napateg nga elemento a mausar dagiti mula. Ngem dadduma ti makitinnulong kadagiti mula. Tulonganda ida a mangagsep kadagiti sustansia manipud iti daga, ket dadduma ti agpampannuray iti dadduma a parsua tapno agbiagda.
Mangrugi ti biag ti buot kas nagbassit nga spore (naisangsangayan a selula agpaay iti panagpaadu) nga itayab ti angin. No agdisso ti spore iti maitutop a pangananna nga umno ti temperatura ken kaadu ti agnebna, agtubo ti spore ken agpataud kadagiti kasla sinulid a selula a maawagan iti hyphae. No adun dagiti hyphae nga agpampannuray iti maysa ken maysa, ti agkakanaig a hyphae ket maawaganen iti mycelium, nga isu daydiay makitatayo a buot. Mabalin a madlaw met ti buot a kasla rugit wenno mantsa, kas iti makita kadagiti maselia iti nagbabaetan dagiti baldosa ti banio.
Naglaing nga umadu ti buot. Iti kadawyan a buot ti tinapay a Rhizopus stolonifer, dagiti nagbabassit a nangisit a batek ti bagi dagiti spore wenno sporangia. Ti maysa laeng a batek ket addaan iti ad-adu pay ngem 50,000 nga spore, a tunggal maysa ket agpataud iti nagadu a baro nga spore iti sumagmamano la nga aldaw! Ket no umno ti kasasaad, buoten met ti maysa a libro, bota, wenno wallpaper a kas iti buoten a troso iti bakir.
Kasano a “mangan” dagiti buot? Nagduma ti pannangan dagiti tattao ken animal, ta umuna a manganda sada runawen tapno maagsep ti taraonda. Masansan a dagiti buot umuna a runawenda ti taraonda sada agsepen. No dakkel unay wenno komplikado dagiti kanenda nga organiko a molekula, in-inut a mangiruarda kadagiti mangrunaw nga enzyme tapno agbalin a nasimsimple a molekula, sada agsepen. Kasta met, yantangay saan a makaakar dagiti buot tapno agsapul iti taraonda, masapul nga agnaedda iti taraonda.
Dagiti buot makapataudda kadagiti makasabidong a substansia a maawagan iti mycotoxin, a mabalin a makadangran agpadpada kadagiti tattao ken animal. Mabalin a malang-ab ken maalimon dagitoy, wenno dumket iti kudil. Ngem ti buot ket saan met ketdi a kanayon a makadangran, ta adda sumagmamano a makatulong a kalidadna.
Ti Makagunggona a Buot
Idi 1928, naiparna a napaliiw ti sientista a ni Alexander Fleming a ti berde a buot ket nasayaat a pangpaksiat iti mikrobio. Dayta a buot ket napanaganan idi agangay kas Penicillium notatum, ken napaneknekan a makapapatay kadagiti bakteria ngem saan a makadangran kadagiti tattao ken animal. Gapu iti daytoy a natakuatan, napataud ti penicillin, a naawagan “ti banag nga ad-adu ti nasalbarnan a biag ngem iti aniaman pay iti moderno a panangagas.” Idi 1945, napadayawan iti Nobel Prize da Fleming ken ti kakaduana a managsukisok a da Howard Florey ken Ernst Chain iti medisina gapu iti nagapuananda. Sipud idin, adun a dadduma pay a makaagas a substansia ti impaay ti buot, agraman dagiti pagagas iti nagbalay a dara, migraine, ken ti Parkinson’s disease.
Ti buot ket nagsayaat met a pangpananam iti taraon. Kas pagarigan, amirisem ti keso. Ammom kadi a gapu iti dadduma a kita ti buot a Penicillium adda naisangsangayan a raman ti keso a Brie, Camembert, Danish blue, Gorgonzola, Roquefort, ken Stilton? Kasta met, mapataud ti salami, toyo (soy sauce), ken beer gapu iti panangusar iti dadduma a kita ti buot.
Kasta met laeng ti arak. No maapit ti sumagmamano a kita ti ubas iti umiso a tiempo ken apag-isu dagiti agtubo a buot iti kada rinaay, mabalin nga usaren dagitoy a pagaramid kadagiti naimas ken suabe unay nga arak a mainum kalpasan ti pannangan. Ti buot a Botrytis cinerea, pasam-itenna dagiti ubas, isu nga agbalin dagitoy a naim-imas. Iti pagipempenan kadagiti arak, ti buot a Cladosporium cellare ad-adda a paimasenna ti raman ti arak bayat nga uming-ingel. Iti sabali a pannao, kastoy ti kaipapanan ti pagsasao dagiti Hungario nga agar-aramid iti arak: ‘Ti nasayaat a buot mangpataud iti naimas nga arak.’
No ti Buot Agbalin a Kabusor
Nabayag metten nga adda dagiti makadangran a kalidad ti sumagmamano a buot. Idi maikanem a siglo K.K.P., inusar dagiti Asirio ti buot a Claviceps pupurea a mangsabidong kadagiti bubon ti kabusorda—maysa a kita ti nagkauna a biolohikal a pakigubat. Idi Edad Media, daytoy met la a buot, a tumaud no dadduma kadagiti senteno, ti mangpakissiw iti adu a tattao, pakaigapuan ti nasaniit a rikna, gangrena, ken panagammangaw. Ti sakit a maawagan itan iti ergotism ket nadeskribir a St. Anthony’s fire. Ngamin, adu a biktimana ti nagperegrino iti kapilia ni San Antonio idiay Francia a manginanama a simimilagro a maimbaganda.
Ti kakaruan a naammuan a makapakanser a substansia ket maawagan iti aflatoxin—maysa a sabidong a patauden dagiti buot. Iti maysa a pagilian iti Asia, 20,000 ti matay iti makatawen gapu iti aflatoxin. Daytoy makapapatay nga aglalaok nga elemento ti nausar a moderno a biolohikal nga igam.
Ngem iti inaldaw a panagbiag, ad-adda a makapasuron dagiti sintoma ti pannakalang-ab iti kadawyan a buot ngem iti nakaro a panangpataudna iti sakit. “Saan a makadangran ti kaaduan a buot, uray no malang-abmo ida,” kuna ti UC Berkeley Wellness Letter. Dagidiay addaan iti sakit iti bara, kas iti angkit; dagiti addaan iti allergy, dagiti agsakit no makalang-abda iti kemikal, wenno nakapuy ti resistensiada; ken dagiti agtartrabaho iti agrikultura a makalang-ab iti adu a buot, ti gagangay a madangran. Mabalin nga agsakit met dagiti maladaga, lallakay ken babbaket no makalang-abda iti buot.
Sigun iti California Department of Health Services idiay Estados Unidos, mabalin a patauden ti buot dagitoy a sintoma: ‘Dagiti sakit iti aangsan, kas iti agsagawisiw a panaganges, marigatan nga aganges, ken maangsan; letleten; aggagatel a mata (nasaniit, aglulua, wenno nalabaga); namaga, nakaro nga uyek; aggagatel nga agong ken karabukob; limmabaga wenno aggagatel a kudil.’
Dagiti Buot ken Pasdek
Iti dadduma a lugar, gagangayen a makangngegtayo kadagiti nagserra nga eskuelaan wenno balbalay ken opisina a nagpanawan ti tattao agsipud ta masapul a matarimaan tapno saan a buoten manen. Idi rugrugi ti 2002, masapul a maserraan ti kaluklukat a Museum of Modern Arts idiay Stockholm, Sweden, gapu iti buot. Ti pannakatarimaanna dandani aggatad iti lima a riwriw a doliar! Apay a kadawyanen daytoy a parikut iti kallabes?
Dua a kangrunaan a banag ti makagapu: dagiti material a pagbangon ken disenio. Kadagiti nabiit pay a dekada, ad-adda a buoten dagiti nausar a material a pagbangon. Kas pagarigan, ti drywall wenno gypsum board, ti masansan a buklen ti sumagmamano a katuon a papel a naipasngat iti dua a natibker a papel. Agagneb ti tengngana, isu a no maupran daytoy, mabalin nga agtubo ken umadu dagiti spore sada kanen ti papel iti drywall.
Nagbaliw met dagiti disenio kadagiti pasdek. Sakbay ti dekada 1970, adu a pasdek idiay Estados Unidos ken iti adu a sabsabali a pagilian ti saan a nasayaat ti insulasionda (manglapped iti iruruar ti lamiis ken iseserrek ti pudot) ken nalaka a mastrek ti angin ngem kadagiti kabbaro a disenio. Naaramid dagiti panagbalbaliw tapno dagiti pasdek ket ad-adda a makaekonomia iti koriente, basbassit ti mapukaw ken sumrek a pudot ken saan a nalaka a mastrek ti angin. Isu a no sumrek ti danum, mabaybayag a mamagaan ket umadu dagiti buot. Adda aya solusion daytoy a parikut?
Ti panangtaginayon a nadalus ken namaga ti amin nga adda iti uneg ken panangpabassit iti agneb ti kaepektibuan a pangrisut ken pangkissay iti parikut iti buot. No adda lugar a naagneb, pamagaan ken tarimaanen a dagus dayta tapno saan a maurnong manen ti danum. Kas pagarigan, taginayonem a nadalus ken nasayaat ti kasasaad dagiti kalasugan, pagayusan ti danum ken atep. Siguraduem met a natambakan ti pasdek tapno saan a maurnong ti danum iti aglawlaw ti pundasion. No addaanka iti air-condition, dalusam dagiti pagtaya ken pagayusan ti danum.
“No makontrol ti agneb, makontrol ti buot,” kuna ti maysa nga eksperto. Mabalin a saan nga agparikut ti pamiliam iti makadangran a buot babaen kadagiti simple a pamuspusan. Iti dadduma a pamay-an, ti buot ket kayarigan ti apuy. Makadangran ngem mabalin a nagadu met ti maitulongna. Agdepende unay dayta iti panagusar ken panangkontroltayo. Siempre, nagadu pay ti nasken a sursuruentayo maipapan iti buot. Ngem ti pannakaammotayo kadagiti nakaskasdaaw a parsua ti Dios ket agpaay a pagimbagantayo.
[Kahon/Ladawan iti panid 14, 15]
NADAKAMAT AYA TI BUOT IDI PANAWEN TI BIBLIA?
Ti libro ti Biblia a Levitico dinakamatna “ti saplit [didigra, Ti Biblia, Philippine Bible Society] a kukutel iti maysa a balay,” a kayatna a sawen adda iti mismo a pasdek. (Levitico 14:34-48) Naibaga a daytoy a pasamak a naawagan met iti “makapapatay a kukutel,” ket maysa a kita ti ratik wenno buot, ngem saan a sigurado daytoy. Aniaman ti kasasaad, imbilin ti Linteg ti Dios kadagiti makimbalay nga ikkatenda dagiti naimpektaran a bato, karusenda ti intero nga uneg ti balay, ken amin a maatap a banag ket ibellengda iti ruar ti siudad iti “maysa a narugit a disso.” No agsubli ti didigra, maideklara a narugit ti intero a balay isu a marugpo ken maibelleng. Dagiti detalyado a pammilin ni Jehova iparangarangda ti nauneg a panagayatna iti ilina ken iti kinasalun-atda.
[Ladawan iti panid 13]
Adun a biag ti inispal dagiti agas a nagtaud iti buot
[Ladawan iti panid 15]
Ti drywall ken vinyl lapdanda ti agneb isu nga umadu ti buot