Maysa nga Isla a Paraiso a Kadaratan

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

IDI 1770, naglayag a nagpasurong iti makindaya a kosta ti Australia ti Briton a managsukisok a ni Kapitan James Cook. Nasurok la bassit a 150 a kilometro iti amianan ti agdama a siudad ti Brisbane, nalabsanna idi ti aplaya ti naglawa nga isla a kadaratan, nga idi agangay, pagay-ayaten a pagpasiaran ti 300,000 a bisita iti kada tawen. Ngem saan unay nga inkankano ni Cook dayta. Kinapudnona, isu ken ti kakaduana impapanda a dayta ket saan nga isla no di ket maysa la a peninsula wenno nalawa a daga a dandani nalikmut iti baybay. Sumagmamano a tawen kalpasanna, aktual a simmanglad ti managsukisok a ni Matthew Flinders. Kastoy ti insuratna: “Awan[en] ti natiktikag ngem iti daytoy a peninsula.”

Ngem nalabit no linabsan koma da Cook ken Flinders dagiti nawatiwat a bimmalitok nga aplaya ken karuburoban, naiduma unay koma ti panangmatmatda. Mabalin a nakitada koma dagiti di pay pulos nakutkuti a napuskol a kabakiran, nakalitlitnaw a dan-aw a tamnay, narangkis ken nakamarmaris a kadaratan, ken nagadu a kita ti animal. Ita ta maawaganen iti Fraser Island, talaga a nakaskasdaaw dayta kadakkelan a kadaratan nga isla iti lubong ta idi 1992, nailista daytan iti World Heritage List.a

Nagtaud Kadagiti Bantay

Sangagasut ket duapulo a kilometro ti kaatiddog ti Fraser Island, 25 a kilometro ti kaakabana, ken saklawenna ti 160,000 nga ektaria. Dandani 240 a metro manipud iti patar ti baybay ti kangato dagiti nagdadakkel a turod, isu a dayta ti kangatuan a kadaratan nga isla iti lubong. Kasano a timmaud daytoy nakaskasdaaw nga isla?

Ipakita dagiti ebidensia a ti tinontonelada a darat a nagbalin nga isla ket nagtaud iti Great Dividing Range, maysa nga atiddog a kabambantayan iti intero a makindaya a kosta ti Australia. Iti panaglabas ti adu a tawen, gapu iti napigsa a tudo nakurukoran dagiti tipping ti bato manipud kadagitoy a bantay sada nayanud kadagiti karayan ken agingga iti baybay. Natumek dagiti tipping ti bato babaen iti panangkibur dagiti ayus iti taaw sa in-inut a nayanud a nagpaamianan iti tukok ti baybay. Agsipud ta nabangenan kadagiti munturod ken dadakkel a bato a timpuar iti tukok ti taaw, naurnong dagiti darat ket timmaud ti Fraser Island.

Sipud idin, nagtultuloy ti Taaw Pacifico a nangitambak iti darat kadagiti igid ti baybay. Sadiay nga intayab ti angin ti darat nga impauneg, isu a rimsua dagiti karuburoban. Limmawa met ti karuburoban iti kapartak a maysa a metro iti makatawen, isu a ginaburanda ti amin a nadalapusda.

Dagiti Dan-aw a Tamnay ken Nagpaiduma a Kabakiran

Nakaskasdaaw ta adda 40 a dan-aw a tamnay kadagiti dadakkel a likkaong dagiti karuburoban iti intero nga isla. Dadduma kadagitoy ti naawagan a dan-aw iti tapaw ta addada kadagiti lungog iti tuktok dagiti nangato a karuburoban. Ngem apay a saan nga agati? Agsipud ta naap-apanda kadagiti marunrunot a bulong, ukis, ken babassit a sanga ti kayo.

Addaan met ti isla kadagiti kas man la tawa a dan-aw a tumaud no naun-uneg dagiti abut iti kadaratan ngem iti patar ti danum. Sumarut ti danum a tamnay kadagiti lungog, isu a tumaud ti nasagat iti darat a nakalitlitnaw a libtong a kas man la tawa iti patar ti danum.

Kanayon nga adu ti danum dagiti dan-aw no agtudo iti 150 a sentimetro iti makatawen. Dagiti sobra a danum a saan nga agayus kadagiti dan-aw wenno agsepen ti darat agbalinda a waig nga agtultuloy nga agayus agingga iti baybay. Napattapatta a nasurok a lima a milion a litro a danum nga aggapu iti maysa laeng kadagiti waig ti agayus iti Taaw Pacifico iti maysa nga oras.

Gapu iti nagadu a danum, nalasbang latta ti Fraser Island. Gagangay nga awan dagiti napuskol a kabakiran iti di nadam-eg ken natikag a kadaratan, ngem ti Fraser Island ti maysa kadagiti sumagmamano a lugar ditoy daga a narangpaya dagiti napuskol a kabakiran iti karuburoban. Kinapudnona, adda idi tiempo a nakapuspuskol ti kabakiran ta iti nasurok a 100 a tawen, natarikayo dayta. Kanayon a napukan dagiti kayo a blackbutt, kauri, ken tallowwood. Kinuna ti maysa a manartarikayo idi 1929: “Makasarak ti maysa nga agpaspasiar kadagiti naintar a nagdadakkel a puon ti kayo nga agtayag iti 45 a metro . . . Dua agingga iti tallo a metro ti diametro dagitoy nagdadakkel a kayo iti kabakiran.” Kinapudnona, dadduma a kayo a kas iti satinay ken turpentine ti nausar pay iti panagibangon ti pader iti Suez Canal. Ngem itatta, awanen ti agtrostroso iti Fraser Island.

Paraiso a Nakalkaldaang ti Pakasaritaanna

Maysa a trahedia ti nagtaudan ti nagan ti isla. Idi 1836, nadadael ti barko nga Stirling Castle a nagluganan da Kapitan James Fraser ken ni baketna nga Eliza ngem nakalasatda ket naisadsadda iti dayta nga isla. Nalawag a pinapatay ti katutubo a tribu ti kapitan, ngem naalaw ni Eliza idi agangay. Kas panglaglagip iti trahedia, nabaliwan iti Fraser Island ti nagan ti isla a Great Sandy Island wenno Nalawa nga Isla a Kadaratan.

Nadidigra met idi dagiti katutubo. Adda idi tiempo nga agarup 2,000 a Katutubo ti agnanaed iti Fraser Island. Nabaneg ken napigsa dagitoy ket awaganda idi ti pagnanaedanda iti K’gari wenno Paraiso. Sigun iti sarsarita dagiti Katutubo maipapan iti itataud daytoy nga isla, naibaga a dayta ti kapintasan pay laeng a lugar a naparsua. Ngem nakalkaldaang ta nagadu kadagiti umili ti natay iti sakit dagiti taga-Europa. Maysa pay, idi rugrugi ti maika-20 a siglo, nayakar ti kaaduan kadagiti nabati a Katutubo kadagiti lugar a pagnaedan iti kalawaan a paset ti pagilian.

Nagsayaat a Pagkamangan

Itatta, ti isla ti kasayaatan ken katalgedan a pagkamangan dagiti atap nga animal. Dagiti dingo wenno atap nga aso iti Australia ti kalatakan nga agnanaed ditoy. Gapu ta naiputongda kadagiti napaamo nga aso iti kalawaan a paset ti pagilian, dagiti dingo iti Fraser Island ti maibilang a puro a puli iti makindaya nga Australia. Mabalin a kalanglangada dagiti napaamo nga aso, ngem saanda a kapada, isu a masapul a maikabilangan ken pagannadan dagitoy.

Adda met nasurok a 300 a kita ti tumatayab a napaliiw nga agnanaed iti isla. Agtayabtayab dagiti billit a maawagan brahminy kite ken white-bellied sea eagle kadagiti aplaya, idinto ta nasiglat a tumayab a lumabas kadagiti dan-aw ti iridescent-blue forest kingfisher. Karaman dagiti billit a maawagan iti sand plover iti Mongolia kadagiti tumatayab a mapan agpaadu idiay Siberia sada umakar nga agpaabagatan no kalam-ekna. Agsardengda biit nga aginana idiay Fraser Island sakbay a turposenda ti panagdaliasatda. Adda met tiempo iti makatawen a 30,000 wenno ad-adu pay a paniki a maawagan iti gray-headed flying fox, a kadakdakkel ti maysa a wak, ti agdisso iti isla, ta kaay-ayoda iti nektar ti sabong ti eucalyptus.

Nagadu met ti agbibiag iti danum iti aglawlaw ti Fraser Island, agraman dagiti humpback whale nga aggapu kadagiti nakalamlamiis nga Antarctic. Mapanda iti Great Barrier Reef, a sadiay ti pagpaaduan ken pagpasngayanda. Iti panagawidda, adda naisangsangayan a pabuya dagiti balyena. Lumagtoda sada bumatok isu a nakangatngato ti panagsabuag ti danum ket makita dayta uray iti nakaad-adayo​—talaga a nagpintas a pakaidayawan ti nakaskasdaaw nga isla!

[Footnote]

[Mapa iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

TAAW PACIFICO

Fraser Island

[Dagiti Ladawan iti panid 15]

Kannawan, manipud ngato nga agpababa:

Ti wangawangan ti Waig Kurrnung

Uppat a pulo a dan-aw a tamnay, agraman dagiti dan-aw iti tapaw ken dagiti kas man la tawa a dan-aw, nga adda iti nadumaduma a paset ti Fraser Island

Manmano nga agtubo ti napuskol a kabakiran iti kadaratan

[Credit Line]

Amin a retrato: Impaay ti Tourism Queensland

[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

Dingo ken koala

[Credit Line]

Impaay ti Tourism Queensland

[Ladawan iti panid 16, 17]

Ti sangagasut ket duapulo a kilometro nga aplaya iti Fraser Island ti maysa kadagiti kaatiddogan nga aplaya iti lubong

[Ladawan iti panid 17]

White-bellied sea eagle

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti kookaburra

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti pelikano

[Ladawan iti panid 17]

Agin-inana ti maysa a humpback whale iti dalanna a mapan iti Antarctica

[Credit Line iti panid 17]

Agila: ©GBRMPA; amin a dadduma pay a retrato malaksid dagiti pelikano: Impaay ti Tourism Queensland