No Agsakitka Gapu iti Panagsidam iti Ikan

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY FIJI

Agpangpangadua ni Arebonto no agsida wenno saan. Ammona a napeggad, ngem mabisin. Sa nagimas met ngarud ti ayamuom ti tinuno nga ikan. Isu a kinnanna latta gaput’ bisinna. Di agbayag, maulaw metten ken agsakiten ti tianna. Kalpasanna, agsarua ken agtakkin isu a napalalo ti babawina a dina la koma kinnanen dayta nga ikan.

APAMAN a ni Arebonto ket intaray ti gagayyemna idiay ospital, naawananen iti puot, naibusanen iti danum ti bagina, nasakiten ti barukongna, nababa unayen ti presion ti darana, ken nabuntogen ti panagpitik ti pulsona. Iti simmaganad a sumagmamano nga aldaw, malaksid iti panagsakit ti ulona, panagulaw, ken pannakabannogna, agpipikel payen dagiti sakana, napanaas ti panagisbona, ken karkarna ti panagbaliw ti riknana agsipud ta pudoten uray nalamiis ken malammin uray no nadagaang. Kalpasan ti walo nga aldaw, normalen ti panagpitik ti pulsona ngem kaskasdi nga agpipikel ti bagina ken nabannog pay laeng ti riknana iti adun a lawas.

Nasamalan ni Arebonto iti nasamay a sabidong a gagangay a tumaud kadagiti kadawyan a masida nga ikan nga aggapu iti kadilian iti tropiko. Daytoy a sakit, a pagaammo kas ciguatera fish poisoning (CFP), wenno pannakasabidong babaen iti ikan, ket mapaspasamak iti tropiko ken kadagiti kabangibangna a rehion iti baybay ti India, Pacifico, ken Caribe. Kadagitoy a lugar, dagiti makalapan nga ikan ti kangrunaan a pagtaraon dagiti umili.

Saan a kabbaro a sakit ti CFP. Kinapudnona, dayta idi ti parikut dagiti taga-Europa a managsukisok iti taaw. Umasping iti dayta, adun a bakasionista ita ti nagsagaba gapu kadagiti makapakapsut nga epektona. Nalawag ngarud a ti sakit ti manglimitar iti industria a panagkalap ken turismo iti adu nga isla a nasion. Maysa pay, gapu iti internasional a pannakainegosio dagiti sibibiag ken elado nga ikan a makalap kadagiti kadilian, simmaknapen ti CFP iti labes ti Tropiko kadagiti lugar a narigat a madlaw dayta.a

Apay nga agbalin a makasamal dagiti ikan iti kadilian? Mailasin kadi dagiti makasabidong nga ikan? Amirisem ti impalgak ti pinulpullo a tawen a panagsirarak.

Panangilasin iti Makagapu

Maysa a nagbassit nga organismo, wenno mikrobio, a naawagan iti dinoflagellate ti maibilang a pagtataudan dagiti samal a pakaigapuan ti CFP.b Agbiag dayta a mikrobio kadagiti natayen a korales ken kumpet kadagiti alga. Mangan dagiti babassit nga ikan iti alga isu a maipaunegda dagiti samal—a naawagan iti ciguatoxin—a patauden dagiti dinoflagellate. Dagitoy nga ikan ti kanen dagiti daddadakkel nga ikan, a kanen met ti dadduma, isu a maurnong dagiti samal iti dadduma pay a parsua nga agkikinnaan. Ngem kasla awan ti epekto dayta iti ikan.

Dagiti ciguatoxin ket maibilang kadagiti naammuanen a makapapatay unay a biolohikal a substansia. Naimbag laengen ta “sumagmamano laeng a kita ti ikan ti nailasin a pakaigapuan ti CFP,” kuna ti maysa a pagiwarnak ti gobierno iti Australia. Dagiti ciguatoxin dida balbaliwan ti itsura, angot, wenno raman ti ikan ken saan a matay uray no lutuen, pindangen, bugguongen, tinapaen, wenno maupran iti nadumaduma a rekado. Iti napasamak ken Arebonto, awan ti pakailasinan a makasamal ti ikan a sindana agingga a nariknana ti nakaro a panagsakit ti tian, puso, ur-urat, ulo, ken durina.

Panangdayagnos ken Panangagas

Agingga ita, awan pay ti maaramid iti laboratorio a panangeksamen kadagiti tattao no naapektaranda iti CFP. Madayagnos laeng no agparang ti nadumaduma a sintoma, a gagangay nga agparang iti sumagmamano nga oras kalpasan ti pannangan ken mabalin a mapatalgedan babaen ti panangsukimat kadagiti tedda nga ikan tapno makita no adda samal daytoy. (Kitaem ti kahon iti sumaganad a panid.) No atapem a naapektaranka iti CFP, nainsiriban no agpadoktorka. Nupay awan pay naammuan a pangsumra, no maagasan, mabalin a maep-ep dagiti sintoma a gagangay a sumardeng iti sumagmamano nga aldaw. Nupay kasta, mabalin a makapakapsut ti CFP, ket no nasapa a maagasan, saan a kumaro dagiti epektona.

Agduduma ti kinakaro dagiti sintoma, sigun iti nadumaduma a kasasaad. Ramanen dagitoy ti kaadu ti samal iti ikan, ti kaadu ti nasida a paset ti ikan, ti kaadu ti ciguatoxin nga addan iti pasiente, ken ti nakakalapan iti ikan, ta kasla agduduma ti samal iti nadumaduma a lugar. Imbes a mairuamda kadagitoy a samal, nalaklaka a maapektaran dagiti tattao, isu a nakarkaro ti pannakasamalda no maulit dayta! Ti panaginum iti arak pakaruenna met dagiti sintoma. Tapno maliklikanna ti masamal manen, ti pasiente saan koma nga agsida iti ikan iti tallo agingga iti innem a bulan kalpasan a naapektaran iti CFP, sigun iti maysa a publikasion maipapan iti daytoy agraraira a sakit.

Dagiti nakaro a kaso ti mabalin nga agpaut iti adu a lawas wenno bulan ken no dadduma, uray pay iti adu a tawen. Mabalin a rumsua dagiti sintoma a kaasping ti sakit a chronic fatigue syndrome. Kadagiti dadduma a kasasaad, matay dagiti naapektaran a pasiente gapu ta matalimudaw, di makaanges wenno nagsardengen nga agpitik ti pusoda, wenno naibusanen iti danum ti bagida. Ngem dagita a kasasaad ti gagangay a gapu iti panagsidada kadagiti paset ti ikan nga aduan iti samal, kas iti ulo wenno lalaem.

Manayon a Misterio

Dandani amin nga ikan nga agnanaed kadagiti kadilian, ken dagiti agkaan kadagitoy, ti mabalin nga addaan kadagiti ciguatoxin. Ngem daytoy ti misterio. Mabalin a makasamal unay dagiti ikan iti maysa a kadilian, ngem mabalin a saan met a makasamal ti kasta met la a kita ti ikan nga aggapu iti kabangibangna. Ti ikan a masansan a makasamal iti maysa a paset ti lubong ket mabalin a saan met a makasamal iti sabali a lugar. Tangay agduduma ti panangiruar dagiti dinoflagellate kadagiti samal, saan a masinunuo ti kaadda dagiti makasabidong nga ikan.

Ti nakarkaro pay, awan pay laeng ti nalaka, epektibo, ken mapagtalkan a pamay-an a pangeksamen kadagiti makasabidong nga ikan. Ti kasayaatan ita a maaramid dagiti doktor ket pakaammuanda ti publiko no ania dagiti ikan a di masida ken no pakaalaan kadagitoy sigun iti impormasion a naibasar kadagiti naipadamag a naapektaran iti CFP. Dagiti maatap unay a kita ti pakairamanan dagiti barracuda, grouper, kingfish, red bass, rockfish, ken snapper a kas iti baraliti wenno maya-maya, agraman ti moray eel. Ad-adda a makasamal dagiti natataengan ken daddadakkelen nga ikan. Iti dadduma a lugar, maiparit ti panaglako iti ikan a mabalin a makasabidong. Ngem kaaduanna, maibilang a natalged a sidaen dagiti ikan iti taaw a saan nga agkaan kadagiti ikan iti kadilian ken dagiti ikan kadagiti lugar a kalkalainganna ti klima.

Naipakpakaunan nga umadu dagiti maapektaran iti CFP. No maminsan, mapasamak daytoy gapu ta dagiti natay a korales ti mangpataud iti aglawlaw a mangpaadu iti makasamal a dinoflagellate, ket naipadamag nga umad-adu dagiti masaksakit wenno matmatayen a kadilian.

Nupay saan a maipakpakauna ti kasasaad ti CFP, mabalin a maliklikam ti risgo no surotem ti sumagmamano a kangrunaan a pagannurotan. (Kitaem ti kahon iti ngato.) Dandani natay ni Arebonto agsipud ta sinukirna dagitoy a pagannurotan. Sindana ti ulo ken lasag ti ikan a rockfish iti lugarda a pagaammo a masansan a makasamal. Napadasanna idin ti nagsida iti kasta a kita ngem di naan-ano, isu a nalabes ti panagtalekna kas iti adu pay a taga-isla.

Kaipapanan kadi ti nadakamat a saantayon nga agsida kadagiti ikan, bayat a tagtagiragsakentayo ti agbakasion iti tropiko? Saan. Ti naannad nga aramidem ket ipangagmo dagiti pakdaar ken nainsiriban a piliem dagiti ikan a sidaem.

[Footnotes]

[Kahon/​Ladawan iti panid 21]

Dagiti Gagangay a Sintoma

◼ Panagsika, rurusoken, panagsarua, panagsakit ti tian

◼ Panagpayegpeg, panagling-et, panagulaw, panagsakit ti ulo, panaggagatel

◼ Panagbibineg wenno panagpipikel ti aglawlaw ti ngiwat, dagiti ima, wenno saka

◼ Malammin uray nadagaang, pudoten uray no nalamiis

◼ Panagut-ot dagiti masel ken susuop, ken napanaas a panagisbo

◼ Nabuntog a panagpitik ti pulso, nababa a presion ti dara, pannakabannog

[Kahon/​Ladawan iti panid 21]

Liklikam ti Risgo

◼ Damagem iti departamento ti piskeria iti lugaryo wenno kadagiti eksperto iti panagkalap no ania dagiti ikan a rumbeng a liklikan ken no pakakalapan kadagiti makasamal nga ikan.

◼ Dimo sidaen dagiti nakalap kadagiti nabiit pay a naipadamag a naapektaran iti ciguatera.

◼ Dika agsida kadagiti natataengan ken daddadakkel nga ikan a nakalap iti kadilian.

◼ Dimo sidaen ti ulo wenno ti dalem wenno ti dadduma pay a lalaemna.

◼ No adda nakalapmo iti kadilian, ikkatem ti lalaemna.

[Dagiti Ladawan iti panid 20, 21]

Dagiti Masansan a Maatap a Makasamal

(MABALIN NGA AGDUDUMA TI KADAWYAN A NAGANDA)

Snapper

Grouper

Barracuda

Rockfish

Kingfish

Moray eel

[Ladawan iti panid 20]

Dinoflagellate a pagtaudan dagiti samal

[Picture Credit Lines iti panid 20]

Amin nga ikan malaksid ti igat: Inyilustrar ni Diane Rome Peebles–Impaay ti Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management; igat: Rinetrato ni John E. Randall; dinoflagellate: Rinetrato da D. Patterson ken R. Andersen, impaay ti micro*scope (http://microscope.mbl.edu)

[Picture Credit Line iti panid 21]

Dagiti ikan a saan a napatak ti marisda: Inyilustrar ni Diane Rome Peebles–Impaay ti Florida Fish ken Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management