Biag iti Death Valley

IDI 1848, adda balitok a natakuatan iti asideg ti Sacramento, California, E.U.A. Iti simmaruno a tawen, agarup 80,000 a tattao ti napan nakigasanggasat idiay California, a mangnamnama a makakitada iti nabiit a pagbaknangan. Idi Disiembre 25, 1849, maysa a tren a buklen ti agarup 100 a bagon ti nagpalaud manipud iti Salt Lake City. Maysa a grupo manipud iti dayta a tren ti simrek iti pagaammo ita kas Death Valley. Impagarupda a maysa a panglintegan daytoy a natikag a tanap iti asideg ti beddeng ti California ken Nevada.

Nalamiis ti tanap iti dayta a tiempo ti tawen, ngem napeggad ti dalan. Nagsisina ti grupo a napan iti nadumaduma a direksion. Maysa a bassit a grupo, a pakairamanan dagiti babbai ken ubbing, dida masarakan ti dalan manipud iti tanap nga agturong iti kabambantayan iti laud. Gapu ta nabannog ken agkurangen ti abastoda, nagpakarsoda iti ubbog iti asideg ti pagaammo ita kas Furnace Creek sada immakar iti asideg ti maysa a bubon a naawagan idi agangay kas Bennett’s Well. Manipud sadiay, nagsapul iti tulong da William Manly ken John Rogers, agpada nga agtawen iti 20, bayat a nagbati dagiti kakaduada.

Impagarup da Manly ken Rogers a makagtengda iti siudad ti Los Angeles iti sumagmamano laeng nga aldaw. Dida ninamnama nga agarup 300 a kilometro gayam ti kaadayo dayta iti umabagatan a laud. Kalpasan ti dandani dua a lawas a pannagnada, nakagtengda idiay San Fernando Valley iti amianan a paset ti siudad. Nakaalada kadagiti abasto ket dagus a nagsublida.

Idi makasangpetda iti kampo kalpasan ti 25 nga aldaw, awan nadanonda a tao. Pinanalbaang ni Manly ti paltogna, ket rimmuar ti maysa a lalaki manipud iti sirok ti bagon. Insurat ni Manly idi agangay: “Sirarag-o nga inngatona dagiti takiagna sana impukkaw―‘Addadan. Simmangpeten dagiti babbaro!’” Rimmuar metten dagiti dadduma, ket dida makasao gapu iti ragsak. Gapu kada Manly ken Rogers, nakalasatda amin malaksid iti maysa a pimmanaw iti tanap a bukbukodna. Idi pumanawen ti grupo iti dayta a lugar, maysa a babai ti naipadamag a timmaliaw sana kinuna, ‘Agpakadakamin, Death Valley!’ Isu daytan ti nagbalin a naganna.

Lugar ti Kasta Unay a Panagduduma

Ti Death Valley―nga agarup 225 a kilometro ti kaatiddogna ken 8 agingga iti 24 a kilometro ti kaakabana―isu ti katitikagan, kababaan, ken kabaraan a paset ti Amianan nga America. Ti temperatura ti angin idiay Furnace Creek ket 57 degree Celsius, bayat a ti kabara ti daga ket 94 degree Celsius―nababbaba la iti 6 degree Celsius no idilig iti temperatura a kasapulan tapno agburek ti danum iti patar ti baybay!a

Awan pay 5 sentimetro a tudo iti kada tawen, ken adda dagiti tawen a di pulos agtudo iti daytoy a lugar. Ti kababaan a deppaar iti intero nga Abagatan nga America―86 metro a nababbaba ngem iti baybay―ket masarakan iti daytoy a tanap iti asideg ti naapgad a ban-aw idiay Badwater. Ngem 140 kilometro laeng manipud iti dayta a lugar, nagsaad ti 4,418 metro a Mount Whitney―ti kangatuan a disso iti Estados Unidos iti ruar ti Alaska.

Idi 1850, adda sumagmamano a balitok a natakuatan iti tanap ti Salt Spring. Nakasarak met dagiti minero kadagiti pirak, gambang, ken buli iti dayta a lugar. Iti intero a katanapan, timmaud ti nadumaduma a pagminasan nga ili nga addaan kadagiti makakayaw a nagan, kas iti Bullfrog, Greenwater, Rhyolite, ken Skidoo. Nupay kasta, idi maibusen dagiti naba, nagbalin a langalang dagitoy a sigud a nabaknang a pagminasan. Ngem idi 1880, natakuatanda idiay Death Valley ti mineral a borax―puraw a kristal a maus-usar iti panagaramid iti sabon ken dadduma pay a produkto―ket dayta ti kaballigian a panagminas iti pakasaritaan ti Death Valley. Agingga idi 1888, maus-usar ti 18 a mulo ken 2 a kabalio a mangiguyod iti de dual, 5 metro a bagon a napno iti borax tapno ipanda iti ili ti Mojave a 270 a kilometro ti kaadayona. Ngem awan ti maibiahe a mineral iti bulan ti Hunio agingga iti Setiembre gapu ta nakabarbara dayta a tiempo para iti tao ken animal.

Idi 1933, naituding ti Death Valley kas maysa a pakalaglagipan ti pagilian. In-inut a napalawa dagiti beddengna agingga a nasaklawna ti 1.3 milion nga ektaria. Idi 1994, nagbalin daytoy a lugar kas Death Valley National Park―maysa kadagiti kadakkelan a parke nasional iti Estados Unidos.

Napno iti Biag ti Death Valley

Maawatantayo no ipagarup ti maysa nga awan a pulos ti biag iti Death Valley. Nupay kasta, ginasut a kita dagiti animal ti agdakdakiwas wenno agnanaed sadiay, ket adu kadakuada ti aktibo iti rabii gapu iti pudot. Ti kadakkelan a mamalia sadiay isu dagiti desert bighorn sheep, a pasaray agdakiwas iti tanap manipud kadagiti kabangibang a bambantay. Masarakan met dita dagiti panniki, koneho, nadumaduma a banias, uleg, badger, bobcat, coyote, kit fox, kangaroo rat, mountain lion, porcupine, skunk, wild burro, ken desert tortoise. Karaman kadagiti tumatayab ti coot, sandpiper, kali, kannaway, pugo, wak, buitre, ken ginasut a dadduma pay a kita.

Kadagitoy a parsua, karaman dagiti kangaroo rat kadagiti kaanduran. Agbiagda uray dida pulos uminom iti danum! “Kabaelan ti bagida ti mangpataud iti kasapulanda a danum babaen kadagiti karbohidrato ken lana manipud kadagiti namaga a bukel a kankanenda,” kuna ti maysa a magasin. Lima a daras nga ad-adu nga isbo ti malaon dagiti bekkelda ngem iti malaon ti bekkel ti tao. Rabii a mangan dagitoy a babassit, umabút iti daga a bao tapno maliklikanda ti pudot.

Narangpaya iti dayta a tanap ti rinibu a kita ti mula. Dagiti Shoshone, maysa a grupo dagiti Indian nga agin-indeg sadiay iti rinibu a tawenen, agpannurayda kadagiti mula para iti taraonda ken kadagiti di pay naproseso a material tapno aramidenda nga aruaten. Kas kunaen ti dadduma, no la ketdi ta ammom nga ipamuspusan, aglaplapusanan ti taraon iti Death Valley.

No Agsabong ti Desierto

Makaabbukay ti buya ti Death Valley no tiempo ti panagsasabong dagiti balang a mula. Agrusing dagitoy manipud kadagiti di mabilang a bukel a nabayagen a natnag iti daga―adu a dekada pay ketdi ti dadduma―nga agur-uray iti umiso a kombinasion ti tudo ken temperatura tapno agtubo. “Adu a tawen nga awan a pulos ti nakitami a panagsabong,” kuna ti botaniko iti National Park Service a ni Tim Croissant.

Ngem iti tiempo ti lam-ek idi 2004/2005, naramanan ti Death Valley ti kapigsaan pay laeng a tudo―mamitlo ti kapigsana ngem iti gagangay. Isu a nagsabong ti nasurok a 50 a kita ti balang a mula, a pakairamanan dagiti lila, orkidia, amapula, mirasol, larkspur, primrose, ken verbena. Sigun iti maysa a nagpasiar iti dayta a lugar, ti ayamuom ti tanap ket kas iti maysa a paglakuan iti sabong. Siempre, dagiti sabong mangatrakarda kadagiti uyokan ken dadduma pay nga insekto. Isu a no tiempo ti panagsasabong iti Death Valley, sumayengseng met ti di mabilang a tumatayab nga insekto.

No bilang ta agpasiarka iti daytoy a tanap, ti lugar ti kasta unay a panagduduma, siguraduem a napigsa ti luganmo ken adu ti balonmo a danum. Ken no agpasiarka iti tiempo ti panagsasabong, siguraduem nga itugot ti kameram. Pagsiddaawanto ti pamiliam wenno gagayyemmo ti kaadu ti parsua a masarakan iti Death Valley.

[Footnote]

[Blurb iti panid 15]

Ti katikagan, kababaan, ken kabaraan a paset ti Amianan nga America

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 17]

Ikan iti Desierto!

Uppat a kita ti nakaskasdaaw a babassit nga ikan a maawagan iti desert pupfish ti agnanaed iti Death Valley. No tiempo ti lam-ek, daytoy a maris-pirak a parsua nga 6 a sentimetro ti kaatiddogna ket adda laeng iti napitak a tukok ken naiputputong a ban-aw. Sada la umadayo ken agpaadu no bumara ti danum kabayatan ti primavera. Agbaliw iti natayengteng nga asul ti maris dagiti kalakian ken siiinget a salaknibanda ti teritoriada manipud kadagiti dadduma a kalakian. Ngem di agbayag, maatianan ti kaaduan a waig gapu iti nakaro a pudot ti kalgaw isu a sangareprep a pupfish ti matay. Dagidiay makalasat, masapul nga anduranda ti danum a nakaap-apgad ken mabalin a bumara agingga iti 44 degree Celsius.

[Credit Line]

Makinngato nga ikan: © Neil Mishalov--www.mishalov.com; makimbaba nga ikan: Donald W. Sada, Desert Research Institute

[Dagiti Mapa iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Estados Unidos ti America

California

Death Valley National Park

[Picture Credit Line iti panid 15]

Mulo: Iti pammalubos ti The Bancroft Library/University of California, Berkeley

[Picture Credit Lines iti panid 16]

Burro: ©Joseph C. Dovala/age fotostock; makinngato a ladawan: © Neil Mishalov--www.mishalov.com; sabsabong: Photo by David McNew/Getty Images