Am-ammuem ti Gayyem ti Hardinero—Ti Dangaw

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRITANIA

NUPAY saan nga amin ket maay-ayo kadagiti abal-abal, adu ti maay-ayatan kadagiti dangaw. Kaay-ayo ida dagiti ubbing, uray dagiti mannalon ken hardinero. Apay a nakalatlatak dagitoy?

No Apay a Nalatakda

Kaaduan a kita daytoy a makatulong a bassit nga abal-abal kaay-ayoda ti mangan kadagiti aplat (makita iti kannigid), dagiti nalukneng ti bagida a babassit nga insekto a mangpappapatay kadagiti mula iti hardin ken iti talon. Dadduma nga adulto a dangaw ti mangan iti sumagmamano a ribu nga aplat iti unos ti panagbiagda. Nakarawrawet met uray dagiti igges pay laeng a dangaw. Malaksid iti dayta, ti dangaw kanenna ti dadduma pay nga insekto, ken dadduma ti mangan met kadagiti buot nga agdadael ti mula. Di ngarud pakasdaawan a dagiti hardinero ken mannalon kaay-ayoda ti dangaw!

Idi arinunos ti maika-19 a siglo, di inggagara a naisangpet idiay California, E.U.A. ti aplat a naawagan iti cottony-cushion scale manipud iti Australia. Nagbiit nga immadu ti peste ta gistay inungawna dagiti naranghita ken dinadaelna ti industria. Gapu ta pagaammona a saan a pangta ti aplat kadagiti mula iti lugar a naggapuan daytoy nga insekto, napan idiay Australia ti maysa nga entomologo tapno sapulenna ti kadawyan a kabusor ti insekto. Natakuatanna a dayta ti dangaw a vedalia. Agarup 500 a dangaw ti naipatulod idiay California, ket iti makatawen laeng, dandani awanen ti aplat. Naispal dagiti naranghita.

Ti Biag ti Dangaw

Nagtimbukel wenno sukog itlog ti bagi ken daplat ti tian daytoy a napintas a bassit nga abal-abal. Nupay narawet, awan pay kagudua a pulgada ti kaatiddog ti kaaduan a kita ti dangaw. Natangken ken nasileng dagiti kalub ti payakna a maawagan iti elytra, a mangsalaknib kadagiti naingpis a payakna ken mangted iti napintas a kolor ti abal-abal. No tumayab ti insekto, aglukat ken aglisi ti kalub ti payak. Nupay masansan a mailadawan dagiti dangaw kas nalabaga nga addaan iti nangisit a batek, talaga a nadumaduma ti kolor ken kombinasion a batek ti mapattapatta a 5,000 a kita ti abal-abal. Sumagmamano ti kolor kahel wenno duyaw a nangisit ti batekna. Dadduma ti nangisit a nalabaga ti batekna. Manmano ti awan batekna. Kasla pay checkerboard wenno gulisan ti dadduma.

Adu a kita ti agbiag iti makatawen. Bayat ti kalam-ekna, maturog dagiti adulto iti namaga, nalinong a lugar. No bumara ti paniempo, tumayabda nga agbirok kadagiti mula a napno iti aplat. Kalpasan nga agpaaduda, agitlog ti kabaian iti sangaraay a babassit a duyaw nga itlog (naipakita iti kannawan) iti sirok ti bulong nga asideg iti adu nga aplat. Ti tunggal itlog ket agpessa iti innem ti sakana nga igges nga ad-adda a kaing-ingas ti nauyong a bassit a buaya (makita iti kannigid) ngem ti adulto a dangaw. Tangay mangan laeng iti aplat ti trabahona, dumakkel a dagus ti igges agingga nga aglupos. Kalpasan ti mamin-adu a panagluposna, dumket iti maysa a mula ket agpataud iti pannakasupotna (pupa). Iti uneg ti supotna, agtultuloy a dumakkel ti igges agingga a rummuaren kas adulto. Iti damo, nalukneng ken napusiaw, isu nga agtalinaed a nakakapet iti mula bayat a tumangken ti bagina. Iti agmalem, agparangen dagiti naisangsangayan a batekna.

Dagiti kabusorna ammoda a liklikan ti nagpintas ti kolorna a dangaw. No adda pangta, ti dangaw mangiruar iti duyaw, nabangsit, ken makasubkar ti ramanna a likido manipud kadagiti susuopna. Dagiti agkaan iti insekto a kas kadagiti tumatayab wenno lawwalawwa, didanto malipatan ti damo a di nasayaat a kapadasanda, ket ti natayengteng a kolor ti dangaw ti kanayon a mangipalagip iti dayta.

Sakit ti Ulo a Dangaw

Maysa a kita ti dangaw, a pangontra idi kadagiti peste, ti agbalbalin metten a peste a mismo. Ti dangaw a harlequin, a naawagan met kas nadumaduma ti kolorna a dangaw iti Asia, agkakaduada kadagiti dadduma a dangaw iti natural a naedda iti makin-amianan a daya nga Asia. Gapu iti kinarawetna kadagiti aplat ken iti dadduma a peste, nabiit pay a naipan daytoy iti Amianan nga America ken Europa. Ngem nakalkaldaang ta pagpeggadenna dagiti katutubo a dangaw ta kanenna amin a taraonda. Maysa pay, no maibusen ti paboritona a taraon—ken awan dagiti natural a kabusorna a manglapped kenkuana—ti mabisin nga abal-abal kanenna dagiti katutubo a dangaw ken dadduma pay a naimbag nga insekto. Pagamkan dagiti entomologo nga iti masanguanan mabalin a maungaw ti dadduma a kita ti dangaw. Makapasuron pay ti harlequin ta ibusenna dagiti naluom a bunga a mabalinen a purosen ken pinangen ti agkamang kadagiti balay bayat ti otonio tapno maliklikanda ti kalam-ek ti panawen.

Sumagmamano pay a kita ti dangaw ti mangan kadagiti napateg nga apit imbes a kadagiti peste nga insekto. Ngem makaparagsak ta kaaduan kadagitoy ti kaay-ayo dagiti hardinero.

Pasangbayen ti Dangaw

Kasano a maawismo dagiti dangaw nga umay iti hardinmo? Makaawis kadagiti dangaw dagiti agsabong a katutubo a mula a pagtaudan ti nektar ken pollen. Pagay-ayatda met ti sangkabassit a karuotan ken bassit a naurnong a danum. No mabalin, dika agusar kadagiti pestisidio. Dagiti nagango a bulong a mabaybay-an iti puon dagiti mula wenno iti daga ti agserbi a naimeng a pagturoganna bayat ti kalam-ekna. Padasem a di dadaelen ti aniaman a dangaw wenno itlog a masarakam iti minuyongam. Ngamin, amangan no mapataymo ti sumaganad a kaputotan dagiti dangaw.

Laglagipem a sumagmamano laeng kadagitoy a napintas a babassit nga insekto ti makatulong kenka a mangikkat wenno manglapped kadagiti peste iti hardinmo tapno saanen a kasapulan ti makadangran a pestisidio. No aywanam dagiti dangaw, gunggonaandaka iti panangaywanmo kadakuada. Dagitoy ti sabali pay a pagarigan ti kinasirib ti Namarsua, kas binigbig ti salmista: “Anian a nagadu ti aramidmo, O Jehova! Isuda amin inaramidmo buyogen ti kinasirib. Ti daga napno kadagiti pinataudmo.”—Salmo 104:24.

[Picture Credit Lines iti panid 16]

Ngato: © Waldhäusl/Schauhuber/Naturfoto-Online; makinngato a kannigid: Scott Bauer/Agricultural Research Service, USDA; tengnga: Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org; dagiti itlog: Bradley Higbee, Paramount Farming, www.insectimages.org

[Picture Credit Lines iti panid 17]

Kannigid: Jerry A. Payne, USDA Agricultural Research Service, www.insectimages.org; maikadua manipud iti kannigid: Whitney Cranshaw, Colorado State University, www.insectimages.org; maikatlo manipud iti kannigid: Louis Tedders, USDA Agricultural Research Service, www.insectimages.org; maikapat manipud iti kannigid: Russ Ottens, The University of Georgia, www.insectimages.org; dagiti dangaw nga adda iti bulong: Scott Bauer/Agricultural Research Service, USDA