Svalbard​—Lugar Dagiti Nalamiis a Kosta

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY NORWAY

AWAN ti aniaman a makitami bayat a sinarakusok ti naglugananmi nga eroplano ti naulep a tangatang. Kalpasanna, rimkuas dayta manipud iti kaulepan isu a matannawaganmin iti baba ti naabbungotan iti niebe a paset ti Arctic. Anian a nagpintas a buya! Maragragsakankami a nangmatmat kadagiti glacier, napusyaw ti kinaasulda a fjord (sanga ti baybay iti baet dagiti derraas), ken bambantay a naabbungotan iti niebe. Bin-ig a niebe ken yelo ti makita iti tanap. Daytoy ti Svalbard, maysa nga arkipelago iti asideg ti North Pole (ti kaamiananan a paset ti daga), nga adda iti nagbaetan ti 74 ken 81 a degree iti amianan a latitude, ket addakami ditoy tapno agpasiar!

Ti nagan a Svalbard a kaipapananna “Nalamiis a Kosta,” ket damo a nagparang kadagiti naisurat a historia dagiti taga-Iceland idi 1194. Ngem ti kaadda ti Svalbard ket nagdinamag iti intero a lubong kalpasan a “madiskobre” dayta a lugar idi 1596, 400 a tawen kalpasanna. Iti dayta a tawen, aglaylayag nga agpaamianan ti grupo dagiti managsukisok nga Olandes, nga indauluan ni Willem Barents idi nasirpatan ti agwanwanawan ti di pay ammo a lugar a nagsaadan ti intar ti narangkis a bambantay. Dagitoy a managsukisok ket napan iti amianan a laud a paset ti Svalbard, pinanaganan ni Barents iti “Spitsbergen,” a kayuloganna ti “Natitirad a Bambantay.” Dayta itan ti nagan ti kadakkelan nga isla iti dayta nga arkipelago. Gapu iti natakuatan ni Barents, nangrugin a makumikom ti Svalbard iti adu nga aktibidad a pakairamanan ti panagkalap ken panagnegosio iti pating ken poka (seal), panagala iti lalat ken burborda, panagsapul kadagiti baro a teritoria, ken idi agangay ti panagminas iti karbon, nasientipikuan a panagsukimat, ken turismo. Iti panaglabas dagiti tawen, sumagmamano a pagilian ti nakiraman iti daytoy a trabaho, ngem sipud idi 1925, dayta nga arkipelago ket sakupen ti Norway.

Pagilian ti Permafrost ken Aurora Borealis

Bimmaba ti eroplanomi iti Ice Fjord sa nagdisso iti Svalbard Airport. Nagarkilakami iti lugan sa nagbiahekami nga agpa-Longyearbyen, a dayta a nagan ket naipasurot ken John M. Longyear, ti Americano a baknang a negosiante iti panagminas ken nangipasdek iti kaunaan a pagminasan iti karbon iti daytoy a lugar idi 1906. Ti Longyearbyen ti kadakkelan a komunidad iti Svalbard, nga addaan iti agarup 2,000 nga umili. Wen, iti tengnga dagitoy naglalawa a disso a dandani di maas-asak, nakasarakkami iti moderno nga ili nga addaan kadagiti gagangay a banag kas iti supermarket, opisina ti koreo, banko, libraria publiko, eskuelaan, kindergarten, otel, kapeteria, restawran, ospital, ken periodiko iti dayta a lugar. Iti nasurok a 78 a degree iti amianan, ti Longyearbyen ti kaamiananan a komunidad iti lubong nga addaan iti kasta a kadakkel.

Nagdaguskami iti balay a pagnanaedan idi dagiti minero iti karbon. Makita manipud dita ti Longyearbyen, agraman ti naranga a bantay ti Hiorthfjellet. Oktubre idi isu a naabbungotan iti niebe dagiti bantay. Awan pay niebe iti tanap ngem iladon ti daga. Daytoy ti pagilian a kanayon nga ilado ti nauneg a paset ti dagana. Ti laeng ilado a makinrabaw a daga ti medio marunaw iti kalgaw. Kaskasdi, gapu kadagiti kalkalainganna ti kapigsana nga angin ken agus ti taaw, kalkalainganna ti paniempo ditoy ngem iti dadduma a disso iti daytoy a lugar. Manipud iti pagnanaedanmi, makitami ti init kadagiti bantay, idinto ta pangasulen ti tanap. Iti aglawlaw ti Longyearbyen, saan a sumingising ti init iti nagbaetan ti Oktubre 26 ken Pebrero 16. Nupay kasta, gapu iti aurora borealis, wenno makin-amianan a lawag, masansan a nalawag ti nasipnget a tiempo ti lam-ek. Iti sabali a bangir, agin-init no tengnga ti rabii iti Svalbard no bulbulan ti primavera ken kalgaw ken iti Longyearbyen agpaut daytoy manipud Abril 20 agingga iti Agosto 23.

Dagiti Mula ken Animal

Naariwanas nupay ti temperatura ket -8 a degree Celsius ken napigsa ti angin. Nakasaganakamin nga agpasiar. Intundanakami ti giyami a sumang-at iti Sarkofagen Mountain ken iti salugan ti glacier ti Longyearbreen. Bayat a simmang-atkami iti nagyelo a katurturodan, imbagana kadakami nga adu a napipintas a sabong ti makita ditoy no primavera ken kalgaw. Kinapudnona, nakaskasdaaw ti kinaadu ti mula ditoy Svalbard, nga addaan iti agarup 170 a kita dagiti agsabsabong a mula. Ti dua a gagangay a sabong ditoy ket ti puraw wenno duyaw nga amapula ti Svalbard ken ti nabanglo a purpura a saxifrage.

Iti nangatngato pay a bakras ti bantay a napno iti niebe, binallasiwmi ti dadduma a nagnaan ti Svalbard ptarmigan, ti kakaisuna a tumatayab nga agnanaed iti Svalbard. Agkaraakar ngamin ti amin a dadduma pay a tumatayab kas ti Brünnich’s guillemot, little auk, nadumaduma a garseta ken purple sandpiper. Ngem naisangsangayan ti arctic tern. Adu kadagitoy a tern ti agturong iti sabali a pungto ti daga, agingga iti Antarctica.

Naiparna met a nakitami dagiti tugot ti arctic fox (maysa a kita ti atap nga aso). Mananglamut daytoy nasikap nga animal ta mangmangan kadagiti bangkay ken tedda ti pinatay dagiti oso. Malaksid iti dayta, mangan met kadagiti sibong ken itlog. Ti atap nga aso ket maysa kadagiti dua a mamalia a katutubo iti intero a takdang ti Svalbard. Ti sabali ket ti naamo a Svalbard reindeer (maysa a kita ti ugsa). Nasirpatanmi dayta iti nagduduma a gundaway kabayatan ti panagpasiarmi iti Svalbard. Siaamo a mingmingmingannakami ken saan a tumaray uray no asitganmi tapno retratuen sakbay a pumanaw. Ababa dagiti saka daytoy burboran nga ugsa. Nakaluklukmeg ita nga otonio—reserba a pannakataraonna ti naurnongna a taba iti bagina, a kasapulanna iti tiempo ti lam-ek.

Ti polar bear, ti katuturayan iti Arctic, ket ibilang ti adu kas mamalia iti baybay, yantangay kaaduan a tiempona ket agnaed kadagiti yelo ti baybay tapno aganup kadagiti poka. Ngem mabalin a maranaam ti agmaymaysa nga oso nga agdakdakiwas iti dandani sadinoman a lugar iti Svalbard. Ninamnama ti giyami nga awan koma ti maranaanmi. Posible ngamin nga agbalin a narungsot ti oso, isu nga adda intugot ti giyami a riple tapno natalgedkami. Sipud idi 1973, maipariten ti panaganup kadagiti polar bear, ket maimbestigar ti aniaman a panangpapatay iti polar bear. Nupay nagadu itan ti polar bear iti Svalbard, adu ti madanagan unay maipapan iti masanguanan daytoy nangayed nga animal. Mabalin a puraw, presko, ken awan ti polusion iti aglawlaw ti Arctic, ngem mabalin a makadadael dagiti makapapatay a substansia a kas iti PCBs. Dagitoy a substansia ket mabalin a maurnong kadagiti polar bear, yantangay isuda ti kangrunaan nga agkaan kadagiti padada a parsua ken agparang a dayta ti mangdangran iti abilidadda nga agpaadu.

Nadanonmi ti pantok ti Sarkofagen Mountain ket anian a ragsakmi a nakakita iti makapaamanga a buya ti nagadu a puraw a pantok iti pangadaywen. Iti abagatan a laud, adda main-initan a nangato ken nagtimbukel a bantay Nordenskiöldfjellet. Ti Longyearbyen ket adda iti babami nga adayon iti ayanmi; sa adda iti ngatuenmi ti napusyaw nga asul a tangatang iti Arctic. Talaga a nariknami nga addakami iti kangatuan a paset ti daga. Nagmeriendakami iti sumagmamano a tinapay ken sagsasangatasakami iti black-currant “toddy”—ti gagangay nga inumen dagiti umuuli a buklen ti tubbog ti black-currant, asukar, ken napudot a danum—isu nga addan pamigsami a sumalog iti glacier ti Longyearbreen.

Panagminas iti Karbon ken Dagiti Agpegpeggad nga Animal

Maysa pay a makapainteres a kapadasan ti panagpasiarmi iti daan a pagminasan iti karbon. Ti maskulado a giyami, a maysa a beterano a minero iti karbon, impakitana kadakami ti Mine 3, iti ruar laeng ti Longyearbyen. Nagaruatkami iti kawes a maakkubanna ti intero a bagi ken nagusarkami iti helmet a nakabitan iti silaw, sa kinaduami nga immuneg iti bantay. Imbagana kadakami a ti panagminas iti karbon ti napateg a pagbiagan iti Svalbard sipud idi rugrugi ti dekada 1900. Iti adun a tawen, nagrigat ti panagbiag dagiti minero. Masansan nga agkaradapda kadagiti atiddog a dalan kadagiti paidda a natuontuon a karbon a 70 la a sentimetro ti kababada iti dadduma a disso. Pinadasmi met ket talaga a dimi kayat ti agbalin a minero. Narigat ti trabahoda, sa natapuk ken agat-karbon ti angin, nakaar-arimbangaw, ken kanayon nga adda peggad nga adda bumtak ken margaay. Ita, ad-adun a moderno a pamay-an ti maus-usar. Ti panagminas iti karbon ket napateg a paset iti ekonomia ti Svalbard, ngem napatpategen ti turismo iti napalabas a sumagmamano a dekada.

Saan a kanayon nga ikabkabilangan ti tattao ti nalaka a pannakadangran dagiti atap nga animal iti Arctic. No dadduma, ti panaganup kadagiti balyena, walrus, reindeer, polar bear, ken dadduma pay nga animal ti makagapu nga agpegpeggaden a maungaw ti dadduma kadagitoy iti Svalbard. Nupay kasta, nakatulong dagiti paglintegan iti panangsalaknib kadagitoy isu nga immadu manen ti sumagmamano a kita ti animal a dati nga agpegpeggad a maungaw.

Paraiso Dagiti Geologo

Ti Svalbard ket nailadawan kas “paraiso dagiti geologo.” Yantangay nadumaduma a disso ti ayan dagiti mula, ti aglawlaw ket kayarigan ti libro a napno kadagiti ladawan. Nadlawmi dagiti geolohiko nga estruktura kadagiti bantay, a buklen dagiti nakadkadlaw nga strata ken dandani kas iti nagdadakkel a katuon dagiti keyk. Nadumaduma ti petsa ti kabayagen dagiti bato. Dadduma ket timmaud babaen iti darat ken sekka; sa ti dadduma ket babaen kadagiti organiko a material. Iti panaglabas dagiti tawen, adu a natay a mula ken animal ti nagaburan iti sekka ken napreserba kas fossil. Kinapudnona, dagiti fossil ket masarakan kadagiti bato a nadumaduma ti petsa ti kabayagdan.

Iti museo ti Svalbard, inadalmi ti adu a fossil dagiti mula ken animal nga agnanaed kadagiti nakabarbara a disso. Dayta ti mangipakita a nabarbara idi ngem ita ti klima iti arkipelago. Iti dadduma a paset ti Svalbard, dagiti natuontuon a karbon ket 5 a metro laengen ti kabengbengda! Kadagiti natuontuon a karbon, dagiti tedda a fossil ket nasarakan agpadpada kadagiti kayo a kanayon a berde ken kadagiti agregreg ti bulongda no otonio. Dagiti fossil a lamma ti saka ti maysa a kita ti dinosaur nga iguanodon a mangmangan idi kadagiti mula ti sabali pay nga ebidensia a mas kalkalainganna idi ti paniempo ken ad-adu idi ti mula ditoy.

Apay a napasamak dagitoy nakaro a panagbalbaliw ti paniempo? Dinamagmi ti geologo a ni Torfinn Kjaernet a pannakabagi ti Directorate of Mining iti Longyearbyen. Imbagana kadakami a kaaduan a geologo ti mangipagarup a ti kangrunaan a makagapu ket ti panaggaraw dagiti tectonic plate (dagiti mangbukel kadagiti kontinente ken labneng iti taaw). Sigun kadagiti geologo, ti Svalbard ket adda iti rabaw ti tectonic plate nga immadayo nga agpaamianan iti nabayagen a tiempo, nalabit agingga iti abagatan nga asideg iti equator. Sigun iti moderno a panangsiput ti satellite, umad-adayo latta ti Svalbard iti amianan a daya iti dua a sentimetro iti kada tawen.

Bayat a pimmanawen ti eroplanomi manipud Svalbard, ti panagpasiarmi sadiay ti nangted kadakami iti adu a pagpampanunotan. Ti nalawa a daga iti Arctic, dagiti mannakibagay nga animal, ken ti amin a sabasabali a mula ti namagpanunot kadakami maipapan iti kinanadumaduma ti sangaparsuaan, ti kinaawan kaimudingan ti tao, ken iti wagas ti panangaywan ti tattao iti daga. Iti panagpaabagatanmi, nasirpatanmi iti maudi a gundaway ti lugar dagiti nalamiis a kosta, a sadiay, timmuknon kadagiti ulep dagiti naabbungotan iti niebe a bantay sa pimmusyaw ken nagbalinen a maris rosas gapu iti lumlumnek nga init iti daydi a malem.

[Mapa iti panid 24]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

North Pole

GREENLAND

SVALBARD

Longyearbyen

75°N

ICELAND

NORWAY

60°N

RUSSIA

[Ladawan iti panid 25]

Ti komunidad ti Longyearbyen

[Ladawan iti panid 25]

Adu nga agsabsabong a mula a kas iti purpura a saxifrage, ket agbiag iti makapaketter a paniempo iti Arctic

[Credit Line]

Knut Erik Weman

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Ti Svalbard ptarmigan, ken ti Svalbard reindeer

[Credit Line]

Knut Erik Weman