Tulongan Dagiti Agtutubo a Mangsaranget iti Karit

AGTULTULOY nga agbaliwbaliw ti lubong, dagiti estilo ti panagbiagna, ken dagiti usona. Nakarkaro pay ketdi ti panagbalbaliw ita gapu iti moderno a teknolohia. Ti uso idi kalman awanen ita, ket ti nalatak ita lauston no bigat. Dakkel ti epektona kadagiti agtutubo daytoy a napartak a panagbalbaliw.

Panagbalbaliw iti Kagimongan

Kadagiti kallabes a tawen, dakkel ti epektona kadagiti agtutubo ti panagbalbaliw a pinataud ti teknolohia. Kas pagarigan, iti adu a pagilian nagbalin a nakapatpateg ti cell phone ken kompiuter iti komunikasion dagiti agtutubo. Ti panagusar iti Internet ti nangipaay kadagiti adu a baro a bambanag a mabalin nga aramiden dagiti agtutubo. “Mabalin nga awananka iti gagayyem, ngem babaen ti Internet dagus a maaddaanka iti nagadu a gagayyem,” kuna ti 19 ti tawenna a babai idiay Australia.

Umanamong ti kaaduan nga adu ti pagimbagan ti cell phone ken ti Internet. Ngem kadagiti adu a tattao, kasla makaadikto dagitoy nga alikamen. Kinuna ti maysa a propesor iti unibersidad a ni Donald Roberts a ti dadduma nga estudiante “isaparda ti makisarita babaen ti cellphone-da uray sumagmamano laeng a minuto ti nagbaetan ti klaseda iti 10:00 ken 11:00.” Kastoy ti kunana: “Kasla alusiisenda no awan ti ob-obraenda—a kasla ibagbagada a ‘diak maanusan ti agulimek.’”

Aminen pay ti dadduma nga agtutubo nga adiktodan. “Naan-anay a naadiktoak iti panagteks iti kompiuter ken iti cell phone, ta dayta ti pamay-an tapno makasaritak dagiti gagayyemko,” kuna ti agtawen iti 16 a ni Stephanie. “No makasangpetakon, agdiretsoak a dagus iti Internet ket agtalinaedakon sadiay . . . a no dadduma, agingga iti 3:00 ti parbangon.” Binulan nga agbaybayad ni Stephanie iti $100 agingga iti $500 para iti nakonsumona iti telepono. “Ita,” kunana, “nasurok a $2,000 ti utangko kadagiti dadakkelko malaksid pay ti binulan a baybayadak para iti cell phone-ko. Ngem nairuamakon nga adda a kanayon kaniak ti cell phone-ko ket diak makaidna no awan dayta.”

Ngem saan laeng a pinansial ti parikut. Iti panangadalna iti biag ti pamilia, natakuatan ti maysa nga antropologo a ni Elinor Ochs a no sumangpet ti agtartrabaho a nagannak, ti asawa ken dagiti annakda ket masansan a naipamaysa kadagiti ar-aramidenda ta iti kada tallo a gundaway, maminsan laeng a makablaawanda ti kasangsangpet a kabbalayda! Basta naipamaysa laeng ti atensionda iti cell phone wenno kompiuterda. “Natakuatanmi met a marigatan dagiti nagannak a makiraman iti ar-aramiden wenno paginteresan dagiti annakda,” kuna ni Ochs. Napaliiw bayat ti panagadal a dagiti nagannak baybay-anda lattan dagiti annakda a naipamaysa iti aniaman nga ar-aramidenda.

Pannakilangen Babaen ti Internet​—Di Natalged?

Maseknan ti adu a nagannak ken mannursuro maipapan iti kaadu ti tiempo a busbusbosen dagiti agtutubo a makikomunikar babaen ti Internet. Dagitoy dagiti site iti Internet a mabalin a pangaramidan dagiti miembro iti bukodda a Web page ken pangikabilanda kadagiti ladawan, video, ken dagiti diary iti website a maawagan iti blog.

Makaawis dagita a site gapu ta babaen ti dayta, dagiti miembro makasaritada dagiti gagayyemda. Mangted met dayta iti gundaway tapno mayebkas ti agtutubo ti “kapanunotan wenno mensahena.” Maawatantayo no apay a kasta. Ti panawen ti kinaagtutubo ket panawen ngamin a maam-ammo ti maysa ti bagina ken mayebkasna ti riknana iti wagas a maawatan ken makatignay kadagiti dadduma.

Ngem napeggad dayta yantangay dadduma a tattao ti mangaramid iti Web site tapno makapagpammarangda imbes a tapno mayam-ammoda ti talaga a kinasiasinoda. “Adda kaklasek a nangibaga nga isu ket agtawen iti 21 ken agnanaed iti Las Vegas,” kuna ti 15 ti tawenna a lalaki. Agpada dagita nga agtutubo nga agnanaed iti lugar nga agarup 1,600 a kilometro ti kaadayona manipud iti dayta a siudad ti Estados Unidos.

Gagangayen ti kasta a panangallilaw. “Maaramidmo ti amin a kayatmo iti Internet,” impudno ti agtawen iti 18 nga Australiana. “Makapagpammarangka ta awan ti makaam-ammo kenka. Natalged ti riknam. Mabalinmo ti agpammarang a makaay-ayo. Mabalinmo ti mangikabil kadagiti ladawanmo a nakakawes kadagiti saanmo a pulos nga inkawes wenno mangar-aramid kadagiti bambanag a dimo pulos inaramid. Makaisuratka kadagiti bambanag a saanmo a pulos maibaga iti rupanrupa. Mabalin a panunotem a maaramidmo ti aniaman ta saandaka met nga am-ammo ken saanda nga ammo ti ayanmo.”

Kas iti aniaman a pamay-an ti komunikasion, adda pagimbagan ken pagdaksan ti Internet. Kas nagannak, ammoyo kadi ti ar-aramiden dagiti annakyo iti Internet? Sigsiguraduenyo kadi a nainsiriban nga us-usaren dagiti annakyo ti tiempoda?a (Efeso 5:15, 16) Kasta met, ti di umiso a panangusar iti Internet mabalin nga irubona ti agtutubo iti adu a nakaro a peggad. Ania ti dadduma kadagitoy?

Ti Pagdaksan ti Internet

Gapu ta dimo am-ammo dagiti agus-usar iti Internet agbalin dayta a lugar a pangbiktimaan dagiti mangal-allilaw kadagiti ubbing babaen ti sekso. Mabalin a di ammo dagiti agtutubo a mairuboda no itedda dagiti personal nga impormasion iti Internet wenno umanamongda a makisinnarak iti tao a kasarsaritada iti Internet. Kunaen ti dadduma nga “ad-adda nga agpeggad a madangran wenno maabuso dagiti annak iti mismo a pagtaenganda wenno iti pagay-ayamanda,” kuna ti libro a Parenting 911. “Ngem maallilaw ti kaaduan a nagannak iti kinasikap dagiti seksual a mananggundaway a makastrek iti pagtaenganda babaen ti kompiuter ket gundawayanda ti kinainosente dagiti annakda.”

Adda pay dadduma a pamay-an ti pananggundaway ti teknolohia ti komunikasion. Dadduma nga agtutubo ti makiraman iti “panangasing babaen ti Internet”—mangrurrurod, mangilaksid, mangriribuk, wenno kanayon a mamutbutengda. Naaramid laeng dagiti web site tapno mangpabain, ket dagiti e-mail, chat room, ken dagiti dadduma a kapadada maus-usardan a pamay-an iti panangpardaya. Ti direktor iti grupo a mangipapaay iti impormasion tapno natalged ti panagusar iti Internet patienna nga agingga iti 80 a porsiento kadagiti annak nga agtawen iti 10 agingga iti 14 ti direkta wenno saan a direkta nga apektado iti panangasing babaen ti Internet.

Ipapantayon a saan a kabbaro ti panangasing. Ngem naparpartak itan a maisaknap dagiti saosao, panangidanondanon, ken panangpardaya. Masansan a dakdakes pay. No dadduma, dagiti cell phone nga addaan iti kamera mausarda a pangretrato ken pang-video kadagiti naalas ken makapabain a ladawan, a mabalin a napasamak iti locker room ti eskuelaan wenno iti banio. Maikabil dagitoy a ladawan iti Internet ken maipatulod iti asinoman a magagaran a makakita.

Kumarkaro a Pakaseknan ti Publiko

Dagita a bambanag ti nangtignay iti Department of Law and Public Safety iti New Jersey, E.U.A., a nagsurat kadagiti nagannak ken dagiti agay-aywan, tapno idagadag kadakuada a “tumulongda a manglapped iti tumataud a pakaseknan maipapan iti di umiso a panagusar dagiti annakda iti Internet, agpadpada iti uneg ken iti ruar ti eskuelaan.” Nayebkas iti surat ti panagamak maipapan iti panagikabil kadagiti personal nga impormasion ken ladawan iti Internet. Dagiti site a mangipakita kadagiti detalyado nga impormasion ti masansan a makaawis kadagiti mananggundaway nga agtutubo wenno adulto. Imbaga ti surat a “masapul a bigbigen dagiti nagannak nga agpaypayso dagitoy a pakaseknan, ket dakkel ti maaramidanda tapno masalakniban dagiti annakda no ammoda ti pangus-usaran dagiti annakda iti Internet.”

Ngem nakaskasdaaw ta bassit laeng ti ammo ti dadduma a nagannak maipapan iti ar-aramiden dagiti annakda iti Internet. Kuna ti maysa nga ina a nangpaliiw a naimbag iti ar-aramiden ti agtawen iti 16 a balasangna: “Mabalin a naan-anay a makigtot ken mabainan dagiti nagannak no maammuanda ti ikabkabil ken pagsasaritaan dagiti annakda iti Internet.” Sigun iti eksperto iti kinatalged ti Internet, dadduma nga agtutubo ti mangikabil kadagiti makagargari a ladawan.

Dagiti Dakes nga Epektona

Daytoy kadi ket pakadanagan laeng dagiti nalabes a maseknan nga adulto a kasla saan a nagbaro wenno nagbalasang? Saan a kasta ti ipamatmat dagiti rekord. Usigem: Iti dadduma a lugar, dandani kakatlo kadagiti barito ken balasitang nga agtawen iti 15 agingga iti 17 ti nakidennan. Nasurok a kagudua kadagiti tin-edyer nga agtawen iti 13 agingga iti 19 ti nagkuna a nakipasetda iti sekso babaen ti ngiwat.

Adda kadi paset ti teknolohia iti daytoy a rekord? Di pagduaduaan dayta. “Dagiti cell phone ken Internet, a mangipaay kadagiti tin-edyer iti di maartapan a panagwaywayas, pinagbalinda a nalaklakan ti makidenna,” kuna ti report ti New York Times Magazine. Kinapudnona, babaen laeng ti sumagmamano a panangitalmeg iti tekla ti kompiuter nakayurnoskan iti nalimed a pannakisinnarak iti maysa a di kasekso. Iti maysa a surbey 4 iti 5 a balasitang ti nangamin a saanda a naannad iti panagusarda iti Internet.

Ad-adu pay ti magun-odan ti dadduma nga agsapsapul iti kadeyt wenno kadenna. ‘Nakitami nga immadu ti narames,’ kinuna ni Jennifer Welch iti Novato Police Department iti California. Kinunana nga adu kadagiti biktima ti nakiam-ammo nga umuna iti nanggundaway kadakuada babaen ti Internet sa immanamongda a makisinnarak.

Agannadkayo iti “Sirib ti Lubong”!

Dagiti artikulo kadagiti periodiko ken magasin a mangipapaay iti balakad napanuynoyda kadagiti agtutubo no maipapan iti sekso. Nupay anamonganda ti saan a pannakidenna wenno kinadalus iti moral, iparparegtada a nangnangruna ti pannakidenna nga agusar iti condom tapno di agsikog (“safe” sex) imbes a ti saan a pannakidenna. Pagrasonda a yantangay ‘saan a malapdan dagiti agtutubo a makidenna, uray kaskasano masursuruanda nga agbalin a mapagtalkan.’

Iti artikulo a naikabil iti maysa a mararaem a Web site para kadagiti tin-edyer, inusigna laeng ti tallo a banag maipapan iti pannakidenna wenno saan: (1) ti peggad nga agsikog, (2) ti peggad a maaddaan iti sakit a mayakar babaen ti sekso, ken (3) ti kinapateg ti panangikeddeng no sisasaganadan iti pagbanagan ti kasta a panagdenna. “Kamaudiananna, sika ti mangeddeng,” kuna ti site. Apagapaman laeng ti panangdakamatna iti pannakisarita kadagiti nagannak. Ket di pay nadakamat no umiso wenno saan ti kasta a pannakidenna.

No maysaka a nagannak, sigurado a kayatmo ti nasaysayaat ngem ti agbaliwbaliw ken minamaag a “sirib ti lubong” a mangiwanwan kadagiti annakmo. (1 Corinto 1:20) Kasano a matulongam dagiti annakmo a mangsaranget iti kinaagtutubo ken mangliklik kadagiti peggad a nadakamat iti daytoy nga artikulo? Ti sungbat mabalin a saan a kas iti kalaka ti panangiddep iti kompiuter wenno panangikkat iti telepono. Dagiti saan a nalawag a solusion manmano a makadanon iti puso. (Proverbio 4:23) Usigenyo met a mabalin nga agus-usar dagiti annakyo kadagiti cell phone ken Internet tapno mapennekda ti dadduma a kasapulanda a mabalin a nasaysayaat no ipaayyo a mismo. Ania ti sumagmamano kadagitoy?

[Footnote]

[Blurb iti panid 4]

“No makasangpetakon, agderetsoak a dagus iti Internet ket agtalinaedakon sadiay . . . a no dadduma, agingga iti 3:00 ti parbangon”

[Blurb iti panid 5]

“Maaramidmo ti amin a kayatmo iti Internet. Makapagpammarangka ta awan ti makaam-ammo kenka”

[Blurb iti panid 7]

“Mabalin a naan-anay a makigtot ken mabainan dagiti nagannak no maammuanda ti ikabkabil ken pagsasaritaan dagiti annakda iti Internet”

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Pannakilangen Babaen ti Internet Kapadasan ti Maysa a Balasitang

“Inrugik nga usaren ti Web page ti eskuelaanmi tapno makalangenko dagiti kaeskuela ken mannursurok. Maysa laeng nga oras idi ti busbosek iti kada lawas. Idi agangay, inaldawen nga agusarak iti Internet. Naigamerak unay yantangay kadagiti gundaway a diak agusar iti Internet, pampanunotek dayta. Saanko a maipamaysa ti panunotko iti sabali a banag. Diak maaramid dagiti leksionko iti eskuelaan. Saanak a makapagimdeng kadagiti Nakristianuan a gimong, ket binaybay-ak payen dagiti pudno a gagayyemko. Nabigbig dagiti dadakkelko no ania a talaga ti parikut isu a linimitaranda ti panagusarko iti Internet. Narigatanak. Marurodak. Ngem ita, maragsakanak ta kasta ti napasamak, ket nakasursuroakon. Saankon a kayat ti maigamer manen iti Internet!”—Bianca.