Agtunos Kadi ti Arkeolohia ken ti Biblia?

NAPATEG ti arkeolohia kadagiti agad-adal iti Biblia ta masansan a nayonanna ti pannakaammoda maipapan iti biag, kasasaad, kostumbre, ken pagsasao idi panawen ti Biblia. Mangted met ti arkeolohia iti kanayonan nga impormasion maipapan iti pannakatungpal dagiti padto ti Biblia, kas iti pannakaipakpakauna ti pannakadadael ti nagkauna a Babilonia, Nineve, ken Tiro. (Jeremias 51:37; Ezequiel 26:4, 12; Sofonias 2:13-15) Ngem saantayo nga agpannuray a naan-anay iti arkeolohia yantangay agkamali met dagiti arkeologo wenno mabalin a balbaliwanda ti pudpudno a kaipapanan dagiti nakabakab a tedda.

Ti pammati dagiti Kristiano saan nga agpannuray kadagiti nabuong a basehas, lumlumoten a ladrilio, wenno narba a pader no di ket iti intero nga agtutunos a naespirituan a kinapudno a masarakan iti Biblia. (2 Corinto 5:7; Hebreo 11:1) Ti agtutunos a linaon ti Biblia, ti kinaprangkana, dagiti natungpal a padtona, ken ti dadduma pay a pasetna mangtedda iti nabileg a pammaneknek nga “amin a Kasuratan impaltiing ti Dios.” (2 Timoteo 3:16) Kaskasdi, usigenyo ti sumagmamano a makapainteres a takuat ti arkeolohia a mangpaneknek kadagiti salaysay ti Biblia.

Idi 1970 idiay Jerusalem, nakabakab ti maysa a grupo dagiti arkeologo ti maysa a rebba. Insurat ti lider ti grupo a ni Nahman Avigad: “Iti imatang ti maysa nga eksperto, nalawag no ania ti napasamak iti dayta a disso. Napuoran ti patakder, ken nargaay dagiti pader ken atepna.” Iti maysa a siled, nasarakan dagiti tulang [1] ti takiag a nakaukrad dagiti ramayna, a manggawgaw-at iti agdan.

Nakawara iti suelo dagiti sensilio [2], ti kabaruan ket napetsaan iti maikapat a tawen ti iyaalsa dagiti Judio maibusor iti Roma—69 K.P. Agkaiwara dagiti alikamen ken bambanag sakbay a narpuog ti patakder. “Idi makitami dagita,” kinuna ni Avigad, “nalagipmi ti panangiladawan ni Josephus kadagiti buyot ti Roma a nangsamsam kadagiti balbalay kalpasan a naparmek ti siudad.” Ibaga dagiti historiador a napasamak ti panangdadael ti Roma iti Jerusalem idi 70 K.P.

Ipakita ti panagadal a maysa a babai nga agtawen iti nasurok a 20 ti makintulang iti natakuatanda. Kuna ti Biblical Archaeology Review: “Adda ti agkabannuag a babai iti kosina ti Napuoran a Balay idi rimmaut dagiti Romano. Nalakub iti apuy ken natuang ket padpadasenna a gaw-aten ti agdan iti asideg ti ridaw sakbay a natay. Nagbiit a nagramaram ti apuy . . . isu a saanen a nakaruar. Kalpasanna, nagaburan kadagiti rebbek.”

Ipalagip daytoy nga eksena ti impadto ni Jesus maipapan iti Jerusalem dandani 40 a tawen a nasaksakbay: “Dagiti kabusormo . . . rebbekendakanto ken ti annakmo nga adda iti unegmo, ket saandanto a mangibati kenka iti bato iti rabaw ti bato.”—Lucas 19:43, 44.

Adda met dagiti takuat ti arkeolohia a mangpaneknek kadagiti indibidual nga innaganan ti Biblia. Dadduma kadagitoy a takuat ti nangbalusingsing iti kinuna dagiti kritiko a sarsarita wenno parparbo laeng dagiti indibidual a dinakamat dagiti mannurat iti Biblia.

Naikitikit a Nagnagan a Dinakamat ti Biblia

Impagarup idi dagiti prominente nga eskolar nga awan ti nagbiag nga ari iti Asiria nga agnagan iti Sargon II, kas dinakamat ti Biblia iti Isaias 20:1. Ngem idi 1843, natakuatanda ti palasio ni Sargon [3] iti asideg ti agdama a Khorsabad, Iraq, iti maysa a waig ti Karayan Tigris. Saknapanna ti agarup 10 nga ektaria. Ammo itan dagiti tattao a ni Sargon II ti maysa kadagiti kalatakan nga ari ti Asiria. Iti maysa kadagiti pakasaritaanna [4], imbagana a naparmekna ti Samaria a siudad ti Israel. Sigun iti kronolohia ti Biblia, pinarmek dagiti taga-Asiria ti Samaria idi 740 K.K.P. Impaisurat met ni Sargon ti panangparmekna iti Asdod, nga ad-adda a mangpasingked iti Isaias 20:1.

Bayat ti panagkabakab dagiti arkeologo iti nagkauna a siudad ti Babilonia nga adda iti agdama nga Iraq, natakuatanda ti agarup 300 a nakitikitan a tapi iti asideg ti Ruangan ni Ishtar. Mainaig dayta iti tiempo a panagturay ti ari ti Babilonia a ni Nabucodonosor ken naisurat dagiti nagan a pakairamanan ni “Yaukin, ari iti daga ti Yahud.” Ti tuktukoyenna isu ni Ari Jehoiaquin iti daga ti Juda, a nakautibo idiay Babilonia bayat ti umuna a panangparmek ni Nabucodonosor iti Jerusalem idi 617 K.K.P. (2 Ar-ari 24:11-15) Nadakamat met kadagiti tapi ti lima kadagiti annak ni Jehoiaquin.—1 Cronicas 3:17, 18.

Idi 2005, bayat nga agkabkabakab dagiti arkeologo iti disso a namnamaenda a pakasarakanda iti palasio ni Ari David, nakalida ti maysa a nagdakkel a bato a patakder a patienda a nadadael idi a ti Babilonia pinarmekna ti Jerusalem nasurok a 2,600 a tawen ti napalabasen, idi kaaldawan ni Jeremias a propeta ti Dios. Awan ti makaammo no isu dayta ti rebba ti palasio ni David. Nupay kasta, adda makapainteres a nakita ti arkeologo a ni Eilat Mazar—ti 1 a sentimetro a marka ti damili a pangselio [5] nga agkuna: “Kukua ni Yehuchal nga anak ni Shelemiyahu nga anak ni Shovi.” Nalawag a naggapu daytoy a marka iti pangselio a kukua ni Yehuchal (Jehucal wenno Jucal), maysa a Judio nga opisial a nadakamat iti Biblia a bimmusor ken Jeremias.—Jeremias 37:3; 38:1-6.

Sigun ken Mazar, ni laeng Jehucal ti “maikadua a katan-okan nga opisial” a sumaruno ken Gemarias, ti anak ni Safan, ken masarakan ti naimarka a naganna iti Siudad ni David. Ti Biblia tukoyenna ni Jehucal, nga anak ni Shelemiah (Shelemiyahu), kas ti prinsipe ti Juda. Sakbay ti pannakatakuat ti pangselio, awan ti makaammo kenkuana malaksid iti pannakadakamatna iti Biblia.

Apay nga Ammoda ti Agbasa ken Agsurat?

Ipamatmat ti Biblia a makabasa ken makasurat dagiti nagkauna nga Israelita. (Numeros 5:23; Josue 24:26; Isaias 10:19) Ngem saan nga umanamong dagiti kritiko. Ibagada a nayallatiw ti kaaduan kadagiti pakasaritaan a linaon ti Biblia babaen ti di mapagpiaran nga estoria. Ngem idi 2005, nargaay dayta a teoriada idi a dagiti arkeologo nga agkabkabakab idiay Tel Zayit, iti nagbaetan ti Jerusalem ken Mediteraneo, nasarakanda ti maysa a daan nga alpabeto, nalabit ti kadaanan a Hebreo nga alpabeto [6], a natakuatan a naikitikit iti tisa a bato.

Napetsaan dayta iti maikasangapulo a siglo K.K.P. Sigun iti dadduma nga eskolar, ipamatmat dayta a natakuatanda nga adda “pormal a panagsursuro nga agsurat,” “adelantado a kultura,” ken “napartak ti panagrang-ayna a gobierno dagiti Israelita idiay Jerusalem.” Gapuna, maisupadi iti kunkuna dagiti kritiko, agparang a sakbay pay ti maikasangapulo a siglo K.K.P., nalaingen nga agbasa ken agsurat dagiti Israelita isu a kabaelanda nga ilanad ti pakasaritaanda.

Mangpasingked Dagiti Rekord ti Asiria

Nabileg idi a nasion ti Asiria, kas ipakita ti rekord ti Biblia. Adu ti nakabakab dagiti arkeologo iti dayta a lugar a mangpaneknek iti kinaumiso ti Kasuratan. Kas pagarigan, iti lugar ti nagkauna a Nineve a kabesera ti Asiria, adda nakabakab nga eskultura a bato [7] iti palasio ni Ari Senaquerib, a nangiladawan kadagiti buyot ti Asiria a mangiturturong kadagiti kautibo a Judio kalpasan ti pannakadadael ti Laquis idi 732 K.K.P. Mabasa dayta iti 2 Ar-ari 18:13-15.

Dagiti pakasaritaan ni Senaquerib [8], a nasarakan idiay Nineve isalaysayna ti pannakigubat ti buyotna bayat ti panagturay ti ari ti Judea a ni Ezekias, nga innaganan a mismo dagiti pakasaritaan. Dagiti naikitikit a pakasaritaan ti dadduma nga agturay tukoyenda ti ari ti Judea a ni Acaz ken ni Manases, agraman dagiti ar-ari ti Israel a da Omri, Jehu, Jehoas, Menahem, ken Oseas.

Kadagiti salaysayna, impannakkel ni Senaquerib dagiti panagballigi ti buyotna ngem dina pulos imbaga a pinarmekna ti Jerusalem. Daytoy a nakadkadlaw a detalye ad-adda pay a pasingkedanna a mapagtalkan ti Biblia, nga agkuna a di pulos nalakub ni Senaquerib ti Jerusalem no di ket isu ti pinarmek ti Dios. Kalpasanna, nagawid idiay Nineve ket pinapatay dagiti annakna sigun iti Biblia. (Isaias 37:33-38) Makapainteres ta dua a kitikit idiay Asiria ti mangpasingked iti pannakapapatayna.

Gapu iti kinadakes dagiti umili iti Nineve, impadto da propeta Nahum ken Sofonias a naan-anay a madadael ti siudad. (Nahum 1:1; 2:8–3:19; Sofonias 2:13-15) Natungpal ti impadtoda idi a ti nagkappon a puersa ti ari ti Babilonia a ni Nabopolassar ken ti ari ti Medo a ni Cyaxares rinaut ken linakubda ti Nineve idi 632 K.K.P. Napatalgedan manen dagiti salaysay ti Biblia babaen kadagiti nakabakab a rebbada.

Iti nagbaetan ti 1925 ken 1931, nakabakab ti nagkauna a siudad ti Nuzi iti daya ti Karayan Tigris ken abagatan a daya ti Nineve. Adu a tedda, agraman ti agarup 20,000 a tapi a damili, ti nakatakuatan iti dayta a disso. Naglaonda iti nakaad-adu a detalye a naisurat iti lenguahe ti Babilonia, agraman dagiti kaugalian a linteg nga umasping kadagiti paglintegan idi panawen dagiti patriarka a nadakamat iti Genesis. Kas pagarigan, nailanad nga adda didiosen idi ti tunggal pamilia, a masansan a naaramid iti babassit a damili a pigurin. Dagita ti legal a pammaneknek a kukua ti indibidual ti maysa a tawid. Dayta a kostumbre ti makagapu no apay a ti asawa ni Jacob a ni Raquel innalana ti “terafim,” wenno didiosen, ti pamiliada a kukua ni tatangna a Laban idi immakarda. Maawatantayo no apay nga inkagumaan ni Laban a maisubli kenkuana ti terafim.—Genesis 31:14-16, 19, 25-35.

Ti Padto ni Isaias ken ti Bautek ni Ciro

Ti naikitikit iti nagkauna a bautek a damili a makita ditoy paneknekanna ti sabali pay a salaysay ti Biblia. Pagaammo dayta kas ti Bautek ni Ciro [9], nasarakan daytoy iti disso ti nagkauna a Sipar iti Eufrates, agarup 32 a kilometro manipud Baghdad. Salaysayenna ti pannakadadael ti Babilonia babaen ken Ciro a Dakkel, ti nangipasdek iti Imperio ti Persia. Nakaskasdaaw ta agarup 200 a tawen sakbayna, babaen ti mammadtona a ni Isaias, dinakamat ni Jehova ti maysa nga agturay iti Medo-Persia nga agnagan iti Ciro: “‘Isu ti pastorko, ket isuamin a pakaragsakak itungpalnanto a naan-anay’; uray iti sasaok maipapan iti Jerusalem, ‘Isu mabangonto manen.’”—Isaias 13:1, 17-19; 44:26–45:3.

Nakapatpateg ta tinukoy ti bautek ti maipapan iti paglintegan ni Ciro, a naiduma kadagiti paglintegan dagiti nagkauna a nangparmek. Iyawidda idi iti pagilianda dagiti kautibo ti pinarmekda a turay. Ngem paneknekan ti Biblia ken sekular a historia a winayawayaan ni Ciro dagiti Judio, a nangibangon manen iti Jerusalem.—2 Cronicas 36:23; Esdras 1:1-4.

Nupay ti arkeolohia a nairanta a mangpaneknek nga umiso ti Biblia ket kabbaro a tay-ak ti siensia, nagbalin daytoy a napateg a tay-ak ti panagadal a nangyeg kadagiti makagunggona nga impormasion. Ken kas nakitatayon, adu a takuat ti mangpaneknek a pudno ken umiso ti Biblia, uray pay kadagiti kababassitan a detalye.

PARA ITI KANAYONAN NGA IMPORMASION

Matulongannaka kadi ti Biblia a manggun-od iti naragsak ken makapnek a biag? Mailawlawag daytoy a topiko iti dua-oras a DVD a The Bible—A Book of Fact and Prophecy, ken mangipabuya kadagiti makagutugot nga interbiu.—Magun-odan iti 32 a lenguahe.

[Picture Credit Line iti panid 15]

Sensilio: Sipaparabur nga Indonar ti Company for Reconstruction & Development of Jewish Quarter, Jerusalem Old City

[Picture Credit Line iti panid 15]

Society for Exploration of Land of Israel and its Antiquities

[Picture Credit Lines iti panid 16]

3: Musée du Louvre, Paris; 4: Naretrato babaen ti pammalubos ti British Museum; 5: Gabi Laron/Institute of Archaeology/Hebrew University © Eilat Mazar

[Picture Credit Lines iti panid 17]

6: AP Photo/Keith Srakocic; 7, 8: Naretrato babaen ti pammalubos ti British Museum

[Picture Credit Line iti panid 18]

Naretrato babaen ti pammalubos ti British Museum