Agimtuod Dagiti Agtutubo
Pagsayaatak Kadi Dagiti Elektroniko nga Ay-ayam?
SAAN laeng a moderno a paglinglingayan dagiti elektroniko nga ay-ayam. Makalinglingay ken maasa pay ti laingmo. Ngem saan laeng a dayta ti maaramidanna kenka. Ipakita dagiti panagadal a pagbalinennaka a nasiput ken papartakenna ti reaksionmo. Dadduma kadagita nga ay-ayam ti mabalin pay ketdi a mangpalaing kenka iti matematika ken iti panagbasa. Malaksid iti dayta, ti kabaruan nga elektroniko nga ay-ayam ti nalabit magusgustuan a pagsasaritaan dagiti kaeskuelaam. No agay-ayamka iti dayta, adda met maibagam kadagiti kapatadam.
Ngem agpannuray kadagiti dadakkelmo no palubosandaka nga agay-ayam kadagita. (Colosas 3:20) No palubosandaka, masapul a piliem ti ay-ayam a makapagagar ken maitunos kadagiti pagalagadan ti Dios. Ngem apay a masapul nga agannadka?
Ti Pagdaksanna!
Kuna ti agtawen iti 16 a ni Brian, “Makapagagar ken makaparagsak dagiti ay-ayam iti kompiuter.” Ngem kas pagaammomon, saan nga amin nga ay-ayam ket naimbag. Admitiren ni Brian, “Kadagita nga ay-ayam, maaramidmo dagiti bambanag a dimo maaramid iti pudno a biag, ngem adda dagiti pagdaksanna.” Ania a kababalin ti iparegta kenka dagitoy nga ay-ayam?
Adu nga ay-ayam ti direkta a mangitandudo iti imoralidad, naalas a panagsasao, ken kinaranggas—bambanag a kondenaren ti Biblia. (Salmo 11:5; Galacia 5:19-21; Colosas 3:8) Dadduma nga ay-ayam ti mangiparparegta iti espiritismo. Sigun iti agtawen iti 18 a ni Adrian, maysa a nalatak nga ay-ayam ti mangipabpabuya iti “rinnupak dagiti agkalaban a grupo, panagdroga, imoralidad, naalas a sasao, nakaro a kinaranggas, ken nadara nga eksena.” Kumarkaro pay ketdi dayta iti tunggal baro a ruar nga ay-ayam. Kuna ti agtawen iti 19 a ni James a mabalinmo nga ay-ayamen iti Internet dagiti kalatakan kadagitoy nga ay-ayam. Ad-adda a mangpagagar dayta. “Manipud iti kompiuter iti pagtaenganyo,” kuna ni James, “mabalinmo a kaay-ayam dagiti tattao nga adda iti sabali a pagilian.”
Lumatlatak ita ti ay-ayam iti Internet a mabalin a pilien ti maysa no ania a karakter ti pagbalinanna—tao, animal, wenno kagudua-tao ken kagudua-animal—a kasla addada iti maysa a lubong a pakasarakan kadagiti rinibu a dadduma pay nga agay-ay-ayam. Addaan daytoy kadagiti pagtagilakuan, luglugan, balbalay, klab, hotel—talaga a kasla agpaypayso a lubong. Babaen ti Internet, makapagkokomunikar dagiti agay-ayam bayat a mapaglalangenda dagiti karakter nga inaramidda iti kompiuter, a maawagan iti avatar.
Ania ti mapaspasamak kadagita a kasla agpaypayso a lubong? “Mabalin nga aramiden dagiti ordinario a tattao dagiti aktibidad a saanda nga ar-aramiden wenno saanda a kabaelan nga aramiden iti pudno a biag,” kuna ti maysa a periodista. Innayonna: “Ditoy, gagangay ti seks ken prostitusion.” Sumagmamano laeng a talmeg iti keyboard ti kompiuter, mabalinen nga agseks dagiti avatar nga inaramid dagiti agay-ay-ayam bayat nga isuda a mismo, pagsarsaritaanda ti maipapan iti seks babaen ti Internet. Maysa pay, dagita a sinsinan a lubong “napnoda iti kasla agpaypayso a krimen, Mafia, bugaw, manangkikil, manangpeke, ken mammapatay,” kuna ti pagbasaan a New Scientist. Sigun iti maysa a magasin, “umad-adu ita ti agrekreklamo maipapan kadagita nga aramid a maibilang a krimen iti pudno a biag, kas kadagiti hotel a mangipabuya kadagiti ar-arapaap a panangrames, wenno tattao a makiseks babaen kadagiti inaramidda nga avatar nga ubbing.”
No Apay a Napateg ti Pangngeddengmo
Mabalin a kunaen dagidiay agay-ay-ayam kadagita a naranggas wenno naalas nga ay-ayam: “Awan dakesna. Saan met nga agpaypayso. Ay-ayam laeng.” Ngem dika koma paallilaw kadagita a panagrasrason!
Kuna ti Biblia: “Babaen a mismo iti ar-aramidna ipabigbig ti maysa nga ubing ti bagina no ti aramidna nasin-aw ken nalinteg.” (Proverbio 20:11) No kanayonka nga agay-ayam kadagiti naranggas ken imoral nga ay-ayam, makuna kadi a salsalimetmetam ti nasin-aw ken nadalus a panunot? Maulit-ulit nga ipakita dagiti panagadal nga agbalin nga ad-adda nga agresibo dagidiay agbuybuya kadagita. Nabiit pay a kinuna ti New Scientist: “Gapu ta mabalin a makiraman dagiti agay-ayam iti aktual a mapaspasamak iti video, dakdakkel ti epekto dayta kadakuada ngem ti telebision.”
No agay-ayamka kadagiti naranggas wenno imoral nga ay-ayam, arigna nga isarsarangmo ti bagim iti radiasion—saan nga insigida a makita ti makadadael nga epektona ngem sigurado nga adda epektona. Kasano? Ti pannakaisarang iti nakaro a radiasion mabalin a dadaelenna ti kulapot ti bituka isu a dagiti bakteria iti bagis makastrekda iti dara, a pakaigapuan ti panagsakit. Umasping iti dayta, ti panagbuya kadagiti seksual nga eksena ken nakaro a kinaranggas mabalin a dadaelenna ti ‘moral a riknam.’ Iti kasta, dagiti tarigagay ti lasag ti mangringbaw iti panunot ken tigtignaymo.—Efeso 4:19; Galacia 6:7, 8.
Ania nga Ay-ayam ti Piliek?
No palubosandaka dagiti dadakkelmo nga agay-ayam iti elektroniko nga ay-ayam, kasanom a matingiting no ania ti piliem ken kasano kapaut ti panagay-ayammo? Nasayaat no usigem dagitoy a saludsod:
◼ Makaay-ayo ngata ken Jehova ti pilik? Ti piliem nga ay-ayam ket adda epektona iti panangmatmat kenka ti Dios. “Ni met laeng Jehova sukimatenna daydiay nalinteg kasta met daydiay nadangkes, ket ti asinoman a mangay-ayat iti kinaranggas pudno unay a guraen ti kararuana,” kuna ti Salmo 11:5. No maipapan kadagidiay makipaset iti ay-ayam mainaig iti espiritismo, kuna ti Sao ti Dios: “Isuamin nga agar-aramid kadagitoy a banag ket nakarimrimon ken Jehova.” (Deuteronomio 18:10-12) No kayattayo ti agbalin a gayyem ti Dios, masapul a surotentayo ti balakad ti Salmo 97:10: “Dakayo a managayat ken Jehova, guraenyo ti dakes.”
◼ Ania ti epekto dayta nga ay-ayam iti isipko? Iyimtuodmo iti bagim: “Nalaklaka kadi wenno narigrigatkonto nga ‘adaywan ti pannakiabig’ no piliek daytoy nga ay-ayam?” (1 Corinto 6:18) Dagiti ay-ayam a mangipakita kadagiti makagargari a pabuya wenno makaparasuk a saritaan dinaka matulongan a mangipamaysa iti isipmo kadagiti bambanag a nalinteg, nadalus, ken makaay-ayo. (Filipos 4:8) Kuna ti agtawen iti 22 a ni Amy: “Adu nga ay-ayam ti mangbibineg iti konsiensiam mainaig kadagiti bambanag a naranggas, naalas a sasao, ken imoralidad. Nalaklakakanto a tumulok kadagiti dadduma pay a sulisog. Gapuna, piliem koma a naimbag ti ay-ayamem.”
◼ Kasano kapaut ti panagay-ayamko? Kuna ti agtawen iti 18 a ni Deborah: “Panagkunak saan nga amin nga ay-ayam iti kompiuter ket dakes. Ngem mabalin nga ibusenda ti tiempom ken makaadikto pay.” Wen, makaibus met iti oras uray dagiti saan a dakes nga ay-ayam. Gapuna, kuentaem no kasano kaadu nga oras ti busbusbosem nga agay-ayam sa idiligmo iti tiempo a busbusbosem kadagiti makagunggona nga aktibidad. Makatulong dayta tapno maipangpangrunam dagiti napapateg a bambanag.—Efeso 5:15, 16.
Saan nga ibaga ti Biblia nga agad-adal wenno agtartrabaho lattan ti ar-aramidem. Ipalagipna kadatayo amin nga adda met “tiempo ti panagkatawa . . . ken tiempo ti panaglagtolagto.” (Eclesiastes 3:4) Makapainteres ta ti ebkas a “panaglagtolagto” ipasimudaagna saan laeng a ti panagay-ayam no di ket ti pisikal a panagwatwat. Apay a dimo usaren ti dadduma a nawaya a tiempom a makipaset kadagiti ay-ayam nga agkalikagum iti pisikal a panagwatwat imbes a nakatugawka laeng iti sanguanan ti kompiuter?
Nainsiriban a Panagpili
Awan duadua a makaparagsak dagiti elektroniko nga ay-ayam nangnangruna no nalaingka kadagita. Dayta ti makagapu a nainsiriban a piliem ti ay-ayamem. Iyimtuodmo iti bagim no ania dagiti paglaingam nga asignatura. Saan kadi a dagidiay masansan a kaay-ayom? Kinapudnona, nalaklakam a masursuro ti maysa nga asignatura no kaay-ayom dayta. Ita, iyimtuodmo iti bagim: ‘Ania nga elektroniko nga ay-ayam ti masansan a kaay-ayok? Ania ti maadalko iti daytoy nga ay-ayam?’
Kas pagsurotan, mangisuratka iti ababa a sumario ti tunggal ay-ayam a kayatmo, a mangibaga no ania ti panggep dayta nga ay-ayam ken no kasano nga ay-ayamen. Idiligmo dayta kadagiti prinsipio ti Biblia a nadakamat iti daytoy nga artikulo, ket kitaem no maitutop dayta nga ay-ayam.
Imbes a makipasetka iti ay-ayam a kaykayat dagiti kapatadam, piliem koma daydiay sika a mismo ti nangtingiting. Kangrunaan iti amin, iyaplikarmo ti balakad ti Biblia: ‘Itultuloymo a siguraduen no ania ti makaay-ayo iti Apo.’—Efeso 5:10.
Dagiti kanayonan nga artikulo iti serye nga “Agimtuod Dagiti Agtutubo” ket masarakan iti Web site a www.watchtower.org/ype
UTOBEM DAGITOY
◼ Ania ti ibagam no awisennaka ti gayyemmo nga agay-ayam iti naranggas wenno imoral nga elektroniko nga ay-ayam?
◼ Kasanom a masigurado a ti panagay-ayam kadagiti elektroniko nga ay-ayam saanda a singaen dagiti napatpateg nga aktibidad?
[Blurb iti panid 19]
No agay-ayamka kadagiti naranggas wenno imoral nga ay-ayam, arigna nga isarsarangmo ti bagim iti radiasion—saan nga insigida a makita ti makadadael nga epektona ngem sigurado nga adda epektona
[Kahon iti panid 18]
Kasano kasansan ti panagay-ayammo kadagiti elektroniko nga ay-ayam?
□ Manmano
□ Maminsan iti makalawas
□ Inaldaw
Kasano kabayag ti panagay-ayammo?
□ Sumagmamano a minuto
□ Maysa wenno kurang a maysa nga oras
□ Nasurok a dua nga oras
Ania nga ay-ayam ti kaay-ayom unay?
□ Lumba dagiti lugan
□ Isport
□ Pinnaltogan
□ Dadduma pay
Isuratmo ditoy dagiti elektroniko nga ay-ayam nga ammom a saan a nasayaat nga ay-ayamen.
․․․․․
[Kahon/Ladawan iti panid 20, 21]
PALAGIP KADAGITI NAGANNAK
Sigun iti nabasayo iti umuna nga artikulo, adun ti nagbaliwan dagiti elektroniko nga ay-ayam sipud idi agtutubokayo pay. Kas nagannak, kasano a matulonganyo ti anakyo a mangilasin ken mangliklik kadagiti peggad nga itden dagitoy?
Bassit ti maitulongna no basta ibaga nga awan mamaay dagiti elektroniko nga ay-ayam wenno mangsayang laeng dagita iti oras. Laglagipenyo a saan nga amin nga ay-ayam ket dakes. Nupay kasta, mabalin nga adu ti ibusenna a tiempo ken makaadikto. Isu nga amirisenyo ti kaadu ti tiempo a busbusbosen ti anakyo nga agay-ayam. Usigenyo met ti kita ti ay-ayam a pagay-ayat ti anakyo. Mabalin nga imtuodenyo dagitoy iti anakyo:
◼ Ania nga ay-ayam ti pagay-ayat dagiti kaeskuelaam?
◼ Kasano ti pannakaay-ayam dayta?
◼ Iti panagkunam, apay ngata a pagay-ayatda dayta nga ay-ayam?
Mabalin a maammuanyo nga ad-adu pay ti ammo ti anakyo kadagiti elektroniko nga ay-ayam ngem iti pagarupyo! Nalabit nagay-ayam pay ketdin kadagiti ay-ayam a pagarupenyo a di maitutop nga ay-ayamenna. No kasta, dikay koma agpungtot a dagus. Gundawayyo dayta a mangtulong iti anakyo a mangsanay iti pannakaawatna a mangilasin.—Hebreo 5:14.
Imtuodenyo dagiti saludsod a makatulong iti anakyo a mangikeddeng no apay a pagay-ayatda dagiti saan a nasayaat nga elektroniko nga ay-ayam. Kas pagarigan, mabalin a saludsodenyo:
◼ Mariknam kadi a kasla pimpimanka gapu ta maparitanka nga agay-ayam iti maysa a kita ti ay-ayam?
Kas naipakita iti umuna a panid ti immuna nga artikulo, agay-ayam dagiti agtutubo iti kasta nga ay-ayam tapno adda maibagada kadagiti kapatadanda. No kasta ti kasasaad ti anakyo, mabalin a naiduma ti pamay-an ti panangtamingyo no ti anakyo ket aginteres kadagiti ay-ayam a mangipabuya kadagiti nakaro a kinaranggas wenno seksual nga aramid.—Colosas 4:6.
Kasano ngay no maatrakar ti anakyo kadagiti dakes nga ay-ayam? Mabalin nga ipapilit ti dadduma nga agtutubo nga awan ti epektona kadakuada dagiti panangdangran a mabuya iti kompiuter. Mabalin a kunada: ‘Ay-ayam laeng met.’ No kasta ti rason ti anakyo, ipabasayo ti Salmo 11:5, a naadaw iti panid 20. Ilawlawag dayta a teksto a saan laeng a ti panagbalin a naranggas ti kagura ti Dios no di ket ti panagayat pay iti kinaranggas. Agaplikar met dayta a prinsipio iti seksual nga imoralidad wenno aniaman a bisio a kondenaren ti Sao ti Dios.—Salmo 97:10.
Dagitoy ti irekomendar ti dadduma nga eksperto:
◼ Saanyo nga ipalubos nga agay-ayamda kadagiti elektroniko nga ay-ayam iti naiputputong a lugar a kas iti kuarto.
◼ Mangaramidkayo kadagiti annuroten (kas pagarigan, awan ti agay-ayam no saan a mairingpas dagiti homework wenno malpas ti pangrabii wenno dadduma pay a napateg nga aktibidad).
◼ Ipaganetget ti kinapateg dagiti dadduma pay nga aktibidad nga agkalikagum iti pisikal a panagwatwat.
◼ Bantayanyo ti anakyo bayat nga agay-ayam kadagiti elektroniko nga ay-ayam wenno nasaysayaat pay ketdi no makiay-ayamkayo a mismo kenkuana iti dadduma a gundaway.
Ngem tapno maisuroyo dagiti annakyo mainaig iti paglinglingayan, masapul a mapagwadankayo a mismo. Isu nga imtuodenyo iti bagiyo, ‘Ania a kita ti pabuya iti telebision ken pelikula ti buybuyaek?’ No saan nga umiso ti buybuyaenyo, diyo panunoten nga agtalinaed a mailimedyo dayta kadagiti annakyo—maammuandanto met la dayta!