No Saan a Lumgak ti Init
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY FINLAND
“LUMGAK ken lumnek pay laeng ti init; agsubli iti naggapuanna ket masapul a mangrugi manen,” kuna ti Biblia. (Eclesiastes 1:5, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia) Nupay kasta, manipud ngalay ti Nobiembre agingga iti agtapus ti Enero, mabalin a saan a makita ti ileleggak ken ilelennek ti init iti adu a lugar iti amianan ti Arctic Circle. Awan ti pagpilian dagiti tattao sadiay no di ti mangibtur kadagiti nasipnget ken atiddog a rabii kabayatan ti tiempo ti lam-ek.
Kadagiti lugar iti abagatan ti Arctic Circle, medio atiddog met ti rabii. Kas pagarigan, idiay St. Petersburg, Russia; Helsinki, Finland; Stockholm, Sweden; ken Oslo, Norway—dagiti siudad nga awan pay 800 a kilometro iti abagatan ti Arctic Circle—agarup innem la nga oras iti kada aldaw a makitada ti lawag ti init no ngalay ti tiempo ti lam-ek.
“Saan nga agpayso ti ibagbagada a nakasipsipnget ditoy Arctic no tiempo ti lam-ek,” kinuna ni Ari a nagubing idiay Kiruna, iti Lapland sadi Sweden. Ti agmalem ket madeskribir iti maysa laeng a sao, “apagriwet.” Kastoy ti kinuna ti maysa nga artist a ni Paula nga agnanaed idiay Lapland sadi Finland: “No ti Lapland ket naabbungotan iti niebe, pumusyaw nga asul ken lila ti maris ti aglawlaw.”
Ti nasipnget a tiempo ti lam-ek ket adda negatibo nga epektona iti dadduma a tattao. Kastoy ti insurat ti nalatak a Pinlandes a kompositor a ni Jean Sibelius: “Nagkaro ti epektona kaniak ti panagbalbaliw ti paniempo ken klima.” Innayonna: “Iti tiempo ti lam-ek a sumagmamano la nga oras nga agparang ti init, kanayon a sumken ti sakitko a depresion.” Saan la a ni Sibelius ti agsagsagaba iti kasta. Uray ti Griego a mangngagas a ni Hippocrates (agarup 460-377 K.K.P.) ket namati a dagiti paniempo apektaranda ti rikrikna dagiti tattao.
Nupay kasta, idi la dekada 1980 a nadeskribir ti depresion no tiempo ti lam-ek kas maysa a kita ti sakit. Ipakita dagiti panagadal a kadagiti taga-amianan, adda sumagmamano nga agsagsagaba iti seasonal affective disorder (SAD). Mamitlo wenno mamimpat nga ad-adu ti agsagsagaba iti saan unay a nakaro a depression a maaw-awagan iti subsyndromal SAD. Ginasut a ribu a tattao ti makuna a medio maap-apektaran iti dayta.
Kuna ni Andrei a taga-St. Petersburg, Russia: “Kasla kanayon a makaturturogak.” Ni met Annika nga agindeg idiay Finland ket malmaldaangan no umasidegen ti tiempo ti lam-ek. Kinunana: “No dadduma, napalalot’ danagko gapu iti sipnget ta kaslaak la napupok a di makalibas.”
Adda singasing dagiti eksperto a nadumaduma a pamay-an ti panangdaer iti depresion no tiempo ti lam-ek. Kas pagarigan, irekomenda ti dadduma a nasken a sansanem ti rummuar bayat ti panagparang ti init. Dagidiay adda ar-aramidenda iti ruar bayat ti tiempo ti lam-ek ti nagkuna met a nabang-aranda manipud iti kasta a kita ti depresion.
Ni Jarmo, a napasarannan ti tiempo ti lam-ek idiay makin-amianan ken makin-abagatan a Finland, kunana, “Iti kasisipngetan a tiempo, ad-adu a kandela ti sindianmi ken ad-adu a silaw ti baybay-anmi a nakasindi.” Mabang-aran ti dadduma no malawaganda iti silaw a saan a nababbaba ngem 2,500 lux ti karaniagna. Dadduma ti agbakasion iti pagilian a dumna iti abagatan. Ngem adda dagiti mamakdaar a kalpasan ti panagbakasionda iti nainar a pagilian, dadduma a tattao ket nakarkaro ti pannakariknada iti depresion no agawidda iti pagilian a sadiay, nasipnget pay laeng gaput’ tiempo ti lam-ek.
Napateg met nga ikabilangan ti umiso a taraon. Yantangay ti lawag ti init ket makatulong iti panangpataud ti bagitayo iti bitamina D, agkurang ti kasta a bitamina iti bagitayo no awan ti lawag ti init. Gapuna, irekomenda ti dadduma a no tiempo ti lam-ek, kaaduem ti mangan kadagiti taraon a nabaknang iti bitamina D, kas kadagiti ikan, dalem, ken produkto a naggapu iti gatas.
Dagiti makagapu iti kinasipnget no tiempo ti lam-ek ket isu met la ti makagapu iti kinaruay ti lawag. Bayat a ti daga rikrikusenna ti init, ti nalamiis a tuktokna ket in-inut a maisarang iti init. Gapuna, pumapauten ti panagparang ti init agingga a dumteng ti kalgaw iti Arctic nga agin-init latta uray iti tengnga ti rabii!
[Blurb iti panid 27]
Ti agmalem ket madeskribir iti maysa laeng a sao, “apagriwet”
[Ladawan iti panid 26]
Tengnga ti aldaw no tiempo ti lam-ek iti Arctic
[Credit Line]
Dr. Hinrich Bäsemann/Naturfoto-Online
[Ladawan iti panid 26]
Adu ti makarikna iti depresion no dida makita ti init