Ni Herodes a Dakkel—Nasigo a Managibangon

NASUROK a 2,000 a tawenen ti napalabas, nagturay ni Ari Herodes iti agarup tallo a dekada. Ti sentro ti pagarianna ket idiay Judea ken ti sumagmamano a kabangibangna a lugar. Isu ket pagaammo iti historia kas Herodes a Dakkel.

Ni Herodes ket masansan a malaglagip gapu iti panangpapatayna kadagiti kapamiliana ken uray kadagiti awan gawayna nga ubbing a lallaki maigapu iti imon. Idi nadamagna kadagiti astrologo iti Dumaya a nayanaken ti agbalin nga ari, nagpammarang a kayatna a padayawan ti ubing. Imbaonna dagiti astrologo a sapulenda ti ubing sa agsublida kenkuana. Ngem ti Dios pinakdaaranna dagiti astrologo a dida agsubli iti ari. Gapuna, impapatay ni Herodes dagiti amin nga ubbing a lallaki nga agtawen iti dua wenno ub-ubing pay nga agnanaed idiay Betlehem, ti siudad a nakasarakan dagiti astrologo ken ni Jesus, ken iti dadduma pay a kabangibangna a lugar.—Mateo 2:1-18.

Ngem idi rugrugi ti turay ni Herodes, isu ket kaay-ayo ti adu gapu kadagiti naisangsangayan nga impatakderna. Nagibangon kadagiti templo, teatro, paglulumbaan, pagayusan ti danum, kasta met kadagiti pimmalasio a sarikedked nga addaan iti nagarbo a pagdidigusan. Talaga a nakaskasdaaw dagita a proyektona—uray kadagiti agdama nga inheniero a nangsukimat kadagita a patakder.

Pinili ni Herodes dagiti napintas ti lokasionna a lugar a pagpatakderanna sa imbagayna dayta iti kasasaad ti aglawlaw. Ti ruar, uneg ken suelo dagiti palasiona ket napinturaan kadagiti namaris ken agkakapintas a ladawan. Nangibangon idiay Judea kadagiti pagdidigusan a kas iti adda idiay Roma, nga addaan kadagiti napudot a siled ken sistema a pangpapudot iti sirok ti suelo. No an-anagen, nagibangon kadagiti siudad, a maysa kadagita ti addaan iti artipisial a sangladan.

Cesarea—Maysa a Sangladan a Siudad

Impatakder ni Herodes idiay Cesarea ti maysa kadagiti kadakkelan a sangladan iti imperio ti Roma. Pagsidsiddaawan dagiti arkeologo ti kinadakkelna. Makasanglad iti dayta ti sangagasut a barko, a pammaneknek a nagbalin idi ti Cesarea kas internasional a sentro ti negosio.

Naibangon dagiti pier ken dike babaen kadagiti kabaruan a pamay-an kadagidi a tiempo. Ngem saan a makapapati dagiti iskolar no kasano a nabagkat dagiti trabahador dagiti nagdadakkel a bloke a 15 a metro ti kangatona, 3 a metro ti kaakabana, ken 3 a metro ti kapuskolna, sigun iti panangiladawan ti Judio a historiador a ni Flavius Josephus. Iti nabiit pay, dagiti bumabatok natakuatanda a konkreto dagiti bloke nga inusar ni Herodes. Iti panagibangon kadagiti pier ken dike, dagiti trabahador buhosanda dagiti pormas sada iyangkla iti uneg ti danum.

Ti nasayaat ti pannakaaramidna a sangladan a siudad ket addaan iti templo a naidedikar ken Cesar Augusto, palasio, paglulumbaan, teatro a makalaon iti 4,000 a katao, ken pagayusan dagiti rugit iti uneg ti daga. Babaen kadagiti usok ken pagayusan ti danum, makadanon idiay Cesarea dagiti danum a naggapu iti ubbog iti Bantay Carmelo nga agarup innem a kilometro ti kaadayona.

Ti Jerusalem ken ti Templo ni Herodes

Ti kadayagan a proyekto ni Herodes ket ti templo nga impatakderna idiay Jerusalem. Ti kaunaan a templo iti dayta a lugar ket ti impatakder ni Ari Solomon, a nangsurot iti amin a detalye ti plano a naawat ni David babaen ti paltiing ti Dios. (1 Ar-ari 6:1; 1 Cronicas 28:11, 12) Rinebba dayta dagiti taga-Babilonia agarup 420 a tawen ti napalabasen. Kalpasan ti agarup 90 a tawen, nasukatan dayta iti nasimsimple a patakder nga imbangon ni Zorobabel, ti gobernador ti Juda.

Kastoy ti panangdeskribir ni Josephus iti templo nga impatakder ni Herodes: “Nakalupkopan iti napuskol a balitok ti amin a sikigan ti templo, ket nakarangrang apaman a masilnagan iti init nga uray la makasisirap dayta kas iti init. No kitkitaem manipud adayo, kasla bantay a naabungotan iti niebe yantangay nakapurpuraw dagiti pasetna a saan a nakalupkopan iti balitok.”

Rinibu a tattao ti nangibangon kadagiti pader ti templo. Ti makinlaud a pasetna ket agtayag iti agarup 500 a metro. Nakabite dagiti dadakkel a bato a saanda a nagusar iti argamasa. Dandani 400 a tonelada ti kadagsen ti maysa a bato ken “awan ti makaartap iti kadakkelna kadagidi a panawen,” sigun iti maysa nga eskolar. Di pakasdaawan a nagamanga iti dayta dagiti adalan ni Jesus! (Marcos 13:1) Adda iti ngatuen dagiti paderna ti maysa a dakkel a pagsaadan a naawagan iti Temple Mount—ti kadakkelan a pagsaadan nga inaramid ti tao idi nagkauna a panawen. Agrukod dayta iti nasurok a 144,000 a metro kuadrado!

Nagibangon pay kadagiti dadduma a patakder idiay Jerusalem. Ti maysa ket ti sarikedked ti Antonia, a naisilpo iti templo nga immun-una a binangonna. Nagipatakder pay iti palasio, ken tallo a naisangsangayan a torre nga aduan iti kadsaaran a naibangon iti pagserkan ti siudad.

Samaria ken Jerico

Ni Augusto Cesar insagutna ken Herodes ti nagkauna a siudad ti Samaria, nga inawaganna iti Sebaste. Pinapintasna ti siudad babaen kadagiti nagduduma a patakder, agraman ti maysa nga estadium a napalikmutan iti kolonada. Nagibangon pay iti adu a dadakkel a patakder a napintaan kadagiti namaris a ladladawan.

Ti Jerico ket masarakan agarup 250 a metro a nababbaba ngem iti patar ti baybay iti Tanap ti Jordan ken addaan iti nabara a klima. Agarup 1,000 nga ektaria ti masaknapanna ken kasla maysa a minuyongan a siudad. Sadiay a nangbangon ni Herodes iti palasio a pagyanan no panawen ti lam-ek. Inaramidna a maysa a nalawa a pagtaengan ti tallo a palasio nga imbangonna, a tunggal maysa kadagita ti addaan iti pagpasangbayan, pagdidigusan, minuyongan, ken swimming pool. Di pakasdaawan a pinilina a pagnaedan ti Jerico no panawen ti lam-ek!

Nagpaiduma a Sarikedked a Palasio

Ngem adda pay sabali a mabalin a pagnaedan ni Herodes no panawen ti lam-ek. Nangibangon iti sarikedked iti patad a rabaw ti bato a bantay a pagaammo kas Masada, nga agtayag iti nasurok nga 400 a metro iti ngatuen ti Natay a Baybay. Nangibangon iti dayta a disso iti maysa a nangayed, tallo ti kadsaaranna a palasio, nga addaan iti beranda ken pagdidigusan, ken sabali pay a palasio nga addaan iti Romano a bathhouse a nakabitan iti pagpapudot dagiti didingna ken inidoro nga adda flush-na!

Iti nadagaang a desierto, nangibangon ni Herodes iti maysa a maibilang ita a nangina a resort para iti salun-at. Addaan dayta iti 12 a pagurnongan iti danum a makalaon iti agarup 40,000,000 a litro. Yantangay addaan dayta a palasio iti episiente a pamay-an ti panagurnong iti tudo, adda umdas a pagpadanum iti mula ken para kadagiti swimming pool ken pagdidigusan.

Ti maysa pay a naisangsangayan a gapuanan ni Herodes iti tay-ak ti inhenieria ket ti palasio a sarikedked ti Herodium, a masarakan iti nawayang a turod nga agarup lima a kilometro iti abagatan a daya ti Betlehem. Adda dua a kangrunaan a pasetna: Ti Makinngato a Herodium ken ti Makimbaba a Herodium. Ti makinngato ramanenna ti nangayed a palasio a sarikedked nga addaan iti lima a kadsaaran a patakder iti daya—a nadadaelen—dayta idi ti kangatuan a patakder. Dua a tawen ti napalabasen, impadamag dagiti internasional nga ahensia ti pagiwarnakan a natakuatan ti nakaitaneman ni Herodes iti turod ti Herodium. Kunada a dayta ti mangpatalged iti kinuna ni Josephus idi umuna a siglo a sadiay ti nakaangayan ti pumpon ni Herodes.

Ti Makimbaba a Herodium ket addaan idi iti nagkakamang a palasio ken opisina. Ti makintengnga a pasetna ket ti Romano nga estilo a hardin—a naarkosan kadagiti poste a nanglikmut iti nalawa a pool ken nadekorasionan iti sinsinan isla iti tengngana. Ti pool ket dandani mamindua iti kadakkel ti moderno nga Olympic pool. Agserbi dayta a dam ngem mausar met a paglalangoyan ken pagbangkaan. Ti suplayna a danum ket aggapu iti ubbog a lima a kilometro ti kaadayona babaen iti naaramid a pagayusan.

Sumagmamano a tawen ti napalabasen, kastoy ti kuna ti maysa a turista maipapan iti aglawlaw: “Iti daya, nawaya a makitam ti Natay a Baybay. Iti asideg, makitam ti let-ang ti Judea a nagkamangan ni David idi kamkamaten ni Saul. No makitayo ti kinarikut ti lugar, maawatanyo a kabesadona dayta a lugar sipud pay kinaubingna yantangay nalibasanna ni Saul. Panagkunami, bayat nga agipaspastor ni David nalabit a masansan nga umuli iti daytoy a mismo a turod tapno buyaenna ti nagngayed nga aglawlaw a buybuyaenmi ita.”

Adu a libro ti naisurat maipapan kadagiti proyekto ni Herodes. Nagduduma ti kapanunotan no apay a nangbangon kadagiti kasta a dadakkel a proyekto. Kuna ti dadduma a maigapu dayta iti tarigagayna a mapadayawan wenno tapno magun-odanna ti anamong dagiti padana nga agtuturay. Aniaman ti motibona, daytoy nga ababa a sumario pasingkedanna a ni Herodes a Dakkel ket saan laeng a naulpit nga agturay no di ket maysa a nasigo a managibangon.

[Ladawan iti panid 25]

CESAREA

Panangiladawan ti maysa a pintor

[Ladawan iti panid 25]

PALASIO IDIAY JERUSALEM

Modelo

[Ladawan iti panid 25]

TEMPLO NI HERODES

Modelo

[Ladawan iti panid 26]

MASADA

Rebbek ti tallo ti kadsaaranna a palasio

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ladawan iti panid 26]

HERODIUM

Panangiladawan ti maysa nga artesano

[Picture Credit Lines iti panid 25]

Cesarea: Hiram Henriquez/National Geographic Stock; Palasio: Iti pammalubos ti Israel Museum, idiay Jerusalem, ken ti Todd Bolen/Bible Places.com