Ania Dagiti Karit?

Iti panagkunam, narigrigat kadi dagiti karit a pakaipaspasanguan dagiti agtutubo ita? No saan ti sungbatmo, nalabit a matmatam ngamin a nasaysayaat ti kasasaadda ngem iti aniaman a henerasion dagiti agtutubo.

Iti adu a pagilian, makontrol itan dagiti sakit a sigud a mangparigat ken mangpapatay pay ketdi kadagiti agtutubo. Gapu iti teknolohia, napartuat dagiti elektroniko nga alikamen ken ay-ayam a kasla imposible idi a magun-odan. Ken gapu iti panagrang-ay ti ekonomia, simmayaat ti biag ti minilion a napanglaw a pamilia. Kinapudnona, di mabilang a nagannak ti mangigaed nga agtrabaho tapno maipaayanda dagiti annakda iti nasaysayaat a biag ken edukasion a dida nagun-odan a mismo.

Awan duadua nga adu ita ti pagnam-ayan dagiti agtutubo. Ngem nakarkaro met ti pakaipaspasanguanda a karit. Ti maysa a makagapu ket agbibiagtayo iti panawen nga inawagan ti Biblia kas “ti panungpalan ti sistema ti bambanag.” (Mateo 24:3) Siuumiso nga impadto ni Jesu-Kristo a nasaknapto ti riribuk iti kagimongan. (Mateo 24:7, 8) Awagan ti Biblia daytoy a tiempo kas ti ‘maudi nga al-aldaw’ ken deskribirenna ti agraraira a kasasaad ti kagimongan kas “narigat a pakilangenan.” (2 Timoteo 3:1) Usigentayo ti dadduma kadagiti narigat a karit a pakaipaspasanguan ita dagiti tin-edyer.

Umuna a Karit

Lumanlanlan a Panangiputong iti Bagi

Dagiti pabuya iti pelikula, telebision, ken magasin ipakitada dagiti agtutubo a kanayon a kaduada dagiti kaeskuelaanda a nagbalin a gagayyemda agingga iti kinaadultoda. Ngem iti pudno a biag, saan a kasta ti kasasaad ti kaaduan a tin-edyer.

Dagiti managsirarak a da Barbara Schneider ken David Stevenson sinukimatda dagiti naaramid nga interbiu kadagiti rinibu nga agtutubo iti Estados Unidos. Natakuatanda a “manmano nga estudiante ti nakataginayon iti nasinged a gayyem wenno bassit a grupo ti gagayyem.” Adu nga agtutubo ti “nakayakay ken manmano laeng ti nasinged a gagayyemda a nawaya a pangyebkasanda kadagiti parikut wenno kapanunotanda,” kuna da Schneider ken Stevenson.

Uray kadagiti tin-edyer nga ammoda ti makigayyem, bassit laeng ti panawenda kadagiti gagayyemda. Natakuatan ti maysa a nainget a panagadal iti Estados Unidos a kaaduan a tin-edyer ti mangbusbos iti agarup 10 a porsiento iti tiempoda a makilangen kadagiti gagayyemda. Ngem agingga iti 20 a porsiento ti busbosenda nga agmaymaysa—ad-adu pay ngem iti busbosenda iti pamilia wenno gagayyemda. Agmaymaysada a mangan, agbiahe, ken aglinglingay.

Ti panagadu dagiti elektroniko nga alikamen ti maysa a nangpadegdeg iti panangiputputong iti bagi. Kas pagarigan idi 2006, impadamag ti magasin a Time a dagiti agtutubo iti America nga agtawen iti 8 agingga iti 18 mangbusbusbosda iti promedio nga innem ket kagudua nga oras iti kada aldaw nga agbuya iti telebision, naka-earphone, wenno agay-ayam iti video game ken Internet.a

Siempre, saan a daytoy a henerasion ti umuna a mangbusbusbos iti adu nga oras nga agdengngeg iti musika ken agay-ayam. (Mateo 11:16, 17) Ngem mabalin a makadadael ti kinaadu ti panawen a mabusbusbos ita kadagiti elektroniko nga alikamen imbes nga iti pannakilangen iti pamilia. Kuna dagiti managsirarak a da Schneider ken Stevenson: “Ibaga dagiti agtutubo a no agmaymaysada, nababbaba ti kompiansada iti bagida, naladladingitda, saanda unay a matagiragsak ti ar-aramidenda ken aglaladutda.”

Maikadua a Karit

Pannakapilit a Makiseks

Maidagdagadag kadagiti tin-edyer ken uray saan pay a tin-edyer a padasenda ti makidenna. Kuna ni Nathan, maysa nga agtutubo a taga-Australia: “Kaaduan nga am-ammok a kaeskuelaak ti nangrugi a makiseks idi agtawenda iti 12 agingga iti 15.” Maysa nga agtutubo nga agnagan iti Vinbay, a taga-Mexico, kunana a gagangay idiay eskuelaanda ti kasual a panagseks dagiti agtutubo. “Mamatmatan a karkarna dagidiay saan pay a nakapadas a makiseks,” kunana. “Gagangay unayen kadagiti kapatadak ti kasual a pannakiseks isu a saan nga umdas ti maminsan laeng a panagkedked,” kuna ni Ana, agtawen iti 15 a taga-Brazil. “Masapul a maulit-ulit nga agkedkedka.”

Dagiti managsirarak idiay United Kingdom nagsaludsodda kadagiti sangaribu nga agtutubo nga agtawen iti 12 agingga iti 19 ken manipud iti nadumaduma a nalikudan. Natakuatanda a dandani 50 a porsiento kadagiti agtutubo ti aktibo a makiramraman iti dadduma a kita ti seksual nga aktibidad. Nasurok a 20 a porsiento kadakuada ti agtawen laeng iti 12! Ni Dr. Dylan Griffiths, a nangimaton iti panagsirarak, kunana: “Napukawen ti impluensia ti pamilia, relihion, ken dadduma pay nga institusion a sigud a mangiwanwanwan kadatayo, isu a dagiti agtutubo ti nagbalin a biktima.”

Talaga kadi a “biktima” dagiti agtutubo a mangpadpadas a makiseks? Sigun iti maysa a report a naipablaak idi 2003, dagiti managsirarak a da Rector, Noyes, ken Johnson napaneknekanda a direkta nga agkakanaig ti seksual nga aktibidad dagiti tin-edyer, depresion, ken ti ngumatngato a bilang dagiti aggandat nga agpakamatay. Inadalda ti interbiu kadagiti 6,500 a tin-edyer ket natakuatanda a “dagiti babbai a kanayon a makidenna ket mamitlo a daras a dakdakkel ti posibilidadda nga agsagaba iti depresion ngem kadagidiay babai a saan a kanayon a makidenna.” No maipapan kadagiti lallaki a “kanayon a makidenna, dua a daras a dakdakkel ti posibilidadna nga agsagaba iti depresion ngem kadagidiay saan a kanayon a makidenna.”

Maikatlo a Karit

Nasinasina a Pamilia

Dagiti agtutubo iti Estados Unidos napasaranda dagiti napartak a panagbalbaliw ti kasasaad ti pamilia ken pagalagadan iti moral. “Kadagiti kallabes a dekada, adda sumagmamano a dakkel a panagbalbaliw iti kasasaad dagiti lumugar a direkta a nangapektar iti biag dagiti tin-edyer,” kuna ti libro a The Ambitious Generation—America’s Teenagers, Motivated but Directionless. “Bumasbassiten ti bilang dagiti kameng ti ordinario a pamilia iti America, isu a posible a manmanon ti agbalin a kabsat dagiti agtutubo. Bayat nga umad-adu dagiti agdibdiborsio, umad-adu met dagiti ubbing a dumakkel iti poder ti agsolsolo a nagannak. Ken yantangay mangmangged ti adu nga inna dagiti ubbing nga awan pay 18 ti tawenda, basbassit ti posibilidadna nga adda adulto iti pagtaengan.”

Addada man iti poder ti maysa wenno dua a nagannak, marikna ti adu nga agtutubo a kasla awan dagiti nagannakda kadagiti panawen a kasapulanda unay ida. Maysa a panagadal a nangobserbar iti sumagmamano a tawen a panagbiag ti 7,000 a tin-edyer natakuatanna a kaaduan kadakuada ti mangibilang a naayat ken mannakaawat dagiti nagannakda. Kaskasdi, “kakatlo laeng ti nagkuna a naipaayanda iti espesial nga atension ken tulong no addaanda iti parikut.” Kuna pay ti report: “Para iti kaaduan nga agtutubo, mariknada a kasla awan bibiang ken di mangipaay iti tulong dagiti nagannakda kadagiti panawen nga adda parikutda.”

Idiay Japan, agrakrakayan dagiti sigud a natibker a pamilia gapu iti tarigagay a bumaknang. Kuna ni Yuko Kawanishi, maysa a propesor ti sosiolohia: “Kaaduan a nagannak dagiti tin-edyer ita ket paset ti henerasion kalpasan ti gubat, ken dimmakkel iti naiduma a moral a pagalagadan a mangitantandudo iti naballigi nga ekonomia ken panagpabaknang.” Aniada a moral a pagalagadan ti insuro dagitoy a nagannak kadagiti annakda? “Adu a nagannak ita ti kangrunaan a maseknan kadagiti nangato a grado dagiti annakda iti eskuelaan,” kuna ni Kawanishi. “Bayat nga ages-eskuela dagiti annakda,” kinunana, “segundario wenno awan pay ketdi ti pategna ti dadduma a bambanag iti pagtaengan.”

Kasano a maapektaran dagiti agtutubo iti kasta a di natimbeng a panangidagadag iti panagpabaknang ken panagballigi iti eskuelaan? Idiay Japan, masansan a dakamaten ti media ti kireru—termino a mangiladawan iti nakaro a pannakaupay ti agtutubo gapu iti nakangatngato nga ekspektasion kenkuana. “No kasla agmauyong dagiti annak,” kuna ni Kawanishi, “nalabit a gapu ta mariknada a saanto met la a maseknan kadakuada ti pamiliada.”

No Apay nga Adda Pangnamnamaan

Pudno nga agbibiagtayon kadagiti “napeggad a tiempo a narigat a pakilangenan.” (2 Timoteo 3:1) Ngem saan laeng nga impadto ti Biblia a maipasango iti kumarkaro a rigat dagiti tattao nga agbibiag iti daytoy a tiempo.

Isuro pay ti Biblia no kasano a mapasayaat dagiti agtutubo ti biagda. Ni Jehova a Dios, ti Autor ti Biblia, maragsakan unay a mangisuro kadagiti agtutubo no kasano a mapagballigianda dagiti karit. (Proverbio 2:1-6) Kayatna a maaddaanda iti nasayaat a biag. Maipaay ti Saona ti “kinasaririt kadagidiay awanan kapadasan, iti maysa nga agtutubo pannakaammo ken pannakabael nga agpanunot.” (Proverbio 1:4) Usigentayo no kasano a makatulong dagiti prinsipio ti Biblia.

[Footnote]

[Blurb iti panid 5]

Sigun iti maysa a panagadal, dagiti babbai a kanayon a makidenna ket mamitlo a daras a dakdakkel ti posibilidadda nga agsagaba iti depresion ngem kadagidiay babai a saan a kanayon a makidenna

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Panangdangran iti Bagi

Ipalgak ti maysa a report ti gobierno idi 2006 nga idiay Britania, nagdoble iti uneg ti makatawen ti bilang dagiti agus-usar iti cocaine kadagiti agtawen iti 11 agingga iti 15. Agarup 65,000 nga agtutubo ti nagkuna a nagusarda iti dayta a droga. Idiay Holland, nasurok a 20 a porsiento nga agtutubo nga agtawen iti 16 agingga iti 24 ti nagkuna nga alkoholikoda wenno adda sakitda a maigapu iti arak.

Adu nga agtutubo ti mangyebkas iti rikriknada iti makadangran a pamay-an. Sugaten, kagaten, wenno sinitenda ti bagida. “Mapattapatta nga adda tallo a milion nga Americano ti agsagsagaba gapu iti panangdangranda iti bagida, ken 1 iti tunggal 200 a tin-edyer ti agsagsagaba gapu iti nakaro a panangdangranda iti bagida,” kuna dagiti managsirarak a da Len Austin ken Julie Kortum.

[Ladawan iti panid 3]

Adu nga agtutubo ti awanan iti nasinged a gayyem a pangyebkasanda iti riknada