Ti Nasantuan a Nagan iti Panaglabas ti Pampanawen
KAYAT ni Jehova a Dios a maammuan ken usaren dagiti tattao ti naganna. Nalawag daytoy gaput’ panangipanayagna ti Naganna kadagiti umuna a dua a tattao ditoy daga. Ammotayo nga ammo da Adan ken Eva ti nagan ti Dios ta idi impasngay ni Eva ni Cain, sigun iti orihinal a teksto iti Hebreo, kunana: “Nagun-odko ti maysa a lalaki gapu ken Jehova.”—Genesis 4:1.
Kalpasanna mabasatayo met dagiti matalek a lallaki kas ken ni Enoc ken Noe “nakipagna[da] iti pudno a Dios.” (Genesis 5:24; 6:9) Ngarud, ammoda idin ti nagan ti Dios. Nailasat ti nagan ti dakkel a Layus a kadua ti nalinteg a tao a ni Noe ken ti pamiliana. Iti kamaudiananna nupay adda dakkel nga iyaalsa idiay Babel, intultuloy nga inusar dagiti pudno nga ad-adipen ti Dios ti naganna. Nagparang dayta iti ginasgasut a daras kadagiti linteg nga inted ti Dios iti Israel. Idiay laeng libro a Deuteronomio, daytat’ nagparang iti 551 a daras.
Idi kaaldawan dagiti uk-ukom, kaawatan a saan a liniklikan dagiti Israelitas ti panangus-usar ti nagan ti Dios. Inus-usarda pay dayta a pangkablaaw ti maysa ken maysa. Mabasatayo (iti orihinal a Hebreo) ni Booz a mangkabkablaaw kadagiti agan-anina: “Ni Jehova adda koma kadakayo.” Sinubalitanda ti kablaawna a kunkunada met: “Ni Jehova bendisionannaka koma.”—Ruth 2:4.
Iti intero a historia dagiti Israelitas agingga idi nagsublida iti Juda manipud pannakakayawda idiay Babilonia, nagtultuloy a maus-usar ti nagan ni Jehova. Ni Ari David, a makaay-ayo iti puso ti Dios, ti nangusar unay iti nasantuan a nagan—ginasgasut a daras a nagparang dayta kadagiti salmo nga insursuratna. (Aramid 13:22) Nainaynayon met ti nagan ti Dios iti adu a personal a nagnagan dagiti Israelita. Isu a mabasatayo maipapan ken Adonias (“Apok ni Jah”—ti “Jah” isut’ napaababa a porma ti Jehovah), Isaias (“Panangisalakan ni Jehova”), Jonathan (“Ni Jehova Nangted”), Mikias (“Asino ti Kas ken Jah?”) ken Josue (“Ni Jehova ti Pannakaisalakan”).
Iti Ruar ti Biblia
Adda met ebidensia manipud ruar ti Biblia maipapan ti nawadwad a pannakaus-usar ti nasantuan a nagan idi ugma. Idi 1961 maysa a kadaanan a pagitantaneman a rukib ti nadiskobreda nga asideg laeng iti umabagatan a laud ti Jerusalem, sigun iti report iti Israel Exploration Journal (Tomo 13, No. 2). Kadagiti didingna addada naisursurat a Hebreo nga agparang a manipud pay idi maudi a kagudua ti maikawalo a siglo K.K.P. Dagiti sursurat ti naglaon kadagiti sasao kas ti “Ni Jehova isut’ Dios iti intero a daga.”
Idi 1966 adda damag a naipablaak iti Israel Exploration Journal (Tomo 16, No. 1) maipapan ti rigrigis ti dinamili nga addada sursurat a Hebreo a nasarakan idiay Arad, umabagatan nga Israel. Dagitoy ti naisurat iti maudi a kagudua ti maikapito a siglo K.K.P. Maysa kadagitoy ti pribado a surat iti tao nga agnagan Eliashib. Ti surat nangrugi: “Ken apok nga Eliashib: Sapay koma ta idawat ni Jehova ti kinatalnam.” Ket nagpatingga dayta: “Isu agtataeng iti balay ni Jehova.”
Idi 1975 ken 1976, dagiti arkeologo nga agtartrabaho idiay Negeb ti nakakalida ti maysa a koleksion dagiti sursurat a Hebreo ken Feniciano kadagiti diddiding a plaster, burburnay ken batbato a basehas. Dagiti sursurat ket ramanenda ti sao a Hebreo para iti Dios, agraman nagan ti Dios, YHWH, kadagiti letra a Hebreo. Idiay Jerusalem mismo, adda bassit, nalukot a pirgis a pirak a nabiit pay a nadiskobre, a napetsaan manipud sakbay ti panangkayaw ti Babilonia. Idi daytoy ti binuksilan dagiti managsirarak, kunada a ti nagan ni Jehova iti Hebreo ti nasarakan a naisurat iti dayta.—Biblical Archaeology Review, Marso/Abril 1983, panid 18.
Ti sabali pay a pangarigan ti pannakausar ti nagan ti Dios ti masarakan iti makunkuna a Lachish Letters. Dagitoy a sursurat, a naisurat kadagiti rigrigis a dinamili, ti nasarakan kadagiti tawtawen 1935 ken 1938 kadagiti rebrebba ti Laquis, maysa a nasarikedkedan a siudad a prominente iti historia ti Israel. Agparang a dagitat’ insurat ti maysa nga opisial iti maysa kadagiti kampamento ti Judea nga agturong iti superiorna, nga agnagan Yaosh, nga adda idiay Laquis, mabalin kabayatan ti pannakidangdangadang ti Israel laban iti Babilonia iti arinunos ti maikapito a siglo K.K.P.
Uray pay dagiti agtuturay a pagano ammoda ken inus-usarda ti nasantuan a nagan no tuktukoyenda ti Dios dagiti Israelitas. Gapuna, iti Moabite Stone, ni Ari Mesha ti Moab ti nangiparammag maipapan kadagiti panangab-abakna a militar laban iti Israel ket, kunana: “Kuna ni Chemos kaniak, ‘Inka, alaenyo ti Nebo manipud Israel!’ Gapuna napanak iti rabii ket nakidangadangak maibusor kenkuana manipud parbangon ingganat’ agmatoon, nga inabakko ida ken pinapatayko amin ida . . . Ket innalak manipud sadiay dagiti [al-alikamen] ni Jehova, nga inuk-ukodko ida iti imatang ni Chemos.”
Maipapan kadagitoy saan a Biblia a pannakausar ti nagan ti Dios, ti Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (Theological Dictionary of the Old Testament), iti Tomo 3, kolum 538, kunana: “Gapuna agarup 19 a dokumentario nga ebidensia ti Tetragrammaton iti langana a jhwh ti mangpaneknek iti daytoy a banag ti kinamapagtalkan ti M[asoretic] T[ext]; adu pay ti manamnama, kangrunaan manipud kadagiti Arad-Archives.”—Naipatarus manipud Aleman.
Ti Nagan ti Dios Saan a Nalipatan
Daytoy a kinapamiliar iti ken panangusar ti nagan ti Dios ti nagtultuloy agingga kadagiti al-aldaw ni Malakias, a nagbiag agarup 400 a tawtawen sakbay ti panawen ni Jesus. Idiay libro ti Biblia a naipanagan kenkuana, inikkan ni Malakias ti kinaprominente ti nasantuan a nagan, nga inusarna nga interamente dayta iti 48 a daras.
Bayat ti panaglabas dagiti panawen, adun a Judio ti nagtataeng kadagiti dagdaga nga adayon iti Israel, ken dadduma saandan a mabasa ti Biblia iti pagsasao a Hebreo. Gapuna, idi maikatlo a siglo K.K.P., nairugi ti pannakaipatarus ti paset ti Biblia nga addan idi (ti “Daan a Tulag”) iti pagsasao a Griego, ti baro nga internasional a pagsasao. Ngem ti nagan ti Dios saan a naliwayan. Tinaginayon dayta dagiti managipatarus, nga insurat dayta iti pormana a Hebreo. Dagiti kadaanan a kopia ti Griego a Septuagint a naitalimeng agingga iti kaaldawantayo ti mangpaneknek iti dayta.
Ngem, ania ngay ti situasion idi nagna ni Jesus ditoy daga? Kasanotay a maammuan no isu ken dagiti apostolesna ket inusarda ti nagan ti Dios?
[Ladawan iti panid 12]
Iti daytoy a surat, a naisurat iti rigis ti dinamili idi maudi a kagudua ti maikapito a siglo K.K.P., namindua a nagparang ti nagan ti Dios.
[Credit Line]
(Ti retrato ket palubos ti Israel Department of Antiquities and Museums)
[Dagiti Ladawan iti panid 13]
Ti nagan ti Dios ti masarakan met kadagiti Lachish Letters ken iti Moabite Stone