Kasano a Makatulong ti Sabsabali?

“NO ANIAMAN ti mabalinko nga itulong, pakaammuannak laeng.” Daytoy ti kuna ti adu kadatayo iti kabarbaro a natayan a gayyem wenno kabagian. Wen, talaga a kayattayo ti tumulong. Aramidentayo iti uray ania a makatulong. Ngem umawag ngata ti naulila sa kunaenna kadatayo: “Adda napanunotko a mabalinyo a pangtulongan kaniak”? Kaaduanna saan. Nalawag, mabalin a kasapulan a datayo ti umuna nga agtignay no pudno a kayattayo a tulongan ken liwliwaen ti asinoman nga agladladingit.

Kuna ti maysa a proverbio ti Biblia: “Ti sao a maitutop ti pannakaisaona kas la mansanas a balitok a nabungon iti iniket a pirak.” (Proverbio 15:23; 25:11) Nainsiriban ti panangammo no aniat’ sawen ken no aniat’ saan nga isao, no aniat’ aramiden ken no aniat’ saan nga aramiden. Adtoy ti sumagmamano a Nainkasuratan a singasing a napaneknekan ti sumagmamano a tattao a natayan a makatulong.

No Aniat’ Aramiden . . .

Dumngeg: “Nasiglat[kay] koma maipapan iti panagdengngeg,” kuna ti Santiago 1:19. Maysa kadagiti kasayaatan a banag a makatulong a maaramidyo isut’ pannakiraman iti saem a sagsagabaen ti natayan babaen iti panagdengngeg. Dadduma a natayan mabalin a masapul a pakisaritaanda ti maipapan iti natay nga inay-ayatda, maipapan iti aksidente wenno sakit a nakatayanna, wenno maipapan iti rikriknada manipud iti ipapatay. Isu nga isaludsodyo: “Kayatyo kadi a pakisaritaan ti maipapan iti dayta?” Bay-anyo ida nga agdesision. Malagip ti maysa a baro idi natay ni tatangna: “Talaga a natulonganak idi dinamag dagiti dadduma no aniat’ napasamak ken idi dimngegda a talaga.” Agdengngegkay a siaanus ken makipagrikna a saan a nasken a kanayon a mangipaaykay kadagiti sungbat wenno solusion. Palubosanyo ida a mangyebkas iti aniaman a kayatda nga iraman.

Mangipaay iti pammatalged: Ipanamnama kadakuada nga inaramidda ti amin a kabaelanda (wenno aniaman nga ammoyo a pudno ken naimbag). Ipatalged kadakuada a ti marikriknada—liday, pungtot, rikna a nakabasol, wenno sabali pay nga emosion—ket mabalin a gagangay laeng. Estoriaenyo kadakuada maipapan ti dadduma nga am-ammoyo a sibaballigi a nakailiwliwag iti umasping a pukaw. Dagita a “makaay-ayo a sasao” ket “salun-at kadagiti tultulang,” kuna ti Proverbio 16:24.—1 Tesalonica 5:11, 14.

Addakay koma a kanayon no kasapulandakayo: Madadaankay koma, saan laeng nga iti umuna a sumagmamano nga aldaw no adda dagiti adu a gagayyem ken kakabagian, no di ket uray iti bulbulan kalpasanna no agsublin dagiti dadduma iti normal a kabibiagda. Iti kastoy a wagas mapaneknekanyo ti bagiyo a “pudnokay a kadua,” ti kita a mangtarabay iti gayyem no tiempo ti “rigat.” (Proverbio 17:17) “Sinigurado dagiti gagayyemmi nga okupado dagiti rabiimi tapno bassit ti panawenmi nga agmaymaysa idiay balay,” ilawlawag ni Teresea, a natay ti anakna iti maysa nga aksidente ti kotse. “Daytat’ nangtulong kadakami a mangdaer iti ladingit nga adda kadakami.” Kalpasan ti adu a tawen, dagiti petsa ti anibersario, kas iti anibersario ti kasar wenno ti petsa ti ipapatay, agbalin a makatuok a panawen para kadagiti napanawan. Apay a diyo markaan dagita a petsa iti kalendarioyo tapno inton madanonda, addakayo a sidadaan, no kasapulan, a mangted iti naasi a suporta?

Agassawa a tumultulong iti maysa a lalaki iti trabaho iti balay — No mariknayo ti pudno a pakasapulan, dikay urayen nga agpatulongda kadakayo—dakayon ti umuna nga agtignay

Dakayon ti umuna nga agtignay: Adda aya masapul nga asikasuen? Masapul aya nga adda mangaywan kadagiti ubbing? Masapul aya ti pagdagusan dagiti sumarsarungkar a gagayyem ken kakabagian? Iti di pay nabayag masansan nga agmalanga dagiti tattao a natayan ta dida pay ammo no aniat’ masapul nga aramidenda, a baybay-anda dagiti dadduma a mangibaga no kasanoda a tumulong. Isu a no maawatanyo ti pudno a pakasapulan, diyon urayen nga agpakaasida; agtignaykayon. (1 Corinto 10:24; idiligyo iti 1 Juan 3:17, 18.) Nalagip ti maysa a babai a pimmusay ti lakayna: “Adut’ agkuna a, ‘No adda mabalinko nga itulong, pakaammuannak laeng.’ Ngem adda maysa a gayyem a saan a nagsaludsod. Napan a dagus iti kuarto, inikkatna ti arpaw ti katre, sana linabaan dagiti ules a narugitan iti ipapatayna. Adda met nangala iti timba, danum, ken alikamen a pagdalus ket dinalusanna ti alpombra a nasaruaan ni lakayko. Sumagmamano a lawas kalpasanna, maysa kadagiti panglakayen ti kongregasion ti immay a nakakawes iti para trabaho a tugotna dagiti alikamenna ket kinunana, ‘Ammok nga adda masapul a tarimnen. Ania kadi dayta?’ Anian ti kinapateg dayta a tao iti pusok gapu iti panangtarimaanna iti ridaw a nganngani maikkat ken iti panangtarimaanna iti maysa nga alikamen a de-koriente!”—Idiligyo ti Santiago 1:27.

Managpadaguskay koma: “Dikay lipatan ti kinamanagpadagus,” ipalagip ti Biblia kadatayo. (Hebreo 13:2) Nangruna a laglagipentayo ti agbalin a managpadagus kadagidiay agladladingit. Imbes nga awisen nga “umayka iti aniaman nga oras,” mangitudingka iti petsa ken oras. No agkedkedda, saankay koma a nalaka a maupay. Nalabit a kasapulan ti naasi a pammaregta. Mabalin a paayenda ti awisyo agsipud ta amkenda a dida mateppelan ti emosionda iti imatang ti sabsabali. Wenno baká riknaenda a makabasolda iti inda panangtagiragsak iti pannangan ken pannakilangen iti kasta a panawen. Lagipenyo ti managpadagus a babai a ni Lydia a nadakamat iti Biblia. Kalpasan a naawis iti balayna, kuna ni Lucas, “Ket pudno a pinaumaynakami latta.”—Aramid 16:15.

Naanus ken mannakaawatkay koma: Dikay koma unay makellaat kadagiti mabalin nga isawang dagiti natayan no damo. Laglagipenyo, mabalin a makapungtot ken adda riknada a nakabasol. No ipapasna ti sakit ti nakemna kadakayo, masapul ti pannakaawat ken anusyo tapno dikay maluksaw. Irekomendar ti Biblia a “kawesanyo ti bagbagiyo kadagiti nadungngo a panagayat ti pannakipagrikna, kinamanangaasi, kinapakumbaba iti panagpampanunot, kinaalumamay, ken mabayag a panagitured.”—Colosas 3:12, 13.

Agsuratkayo: Ti masansan a malipatan isut’ kinapateg ti maysa a surat ti pannakipagladingit wenno maysa a sympathy card. Ti pagimbaganna? Sumungbat ni Cindy, a natay ti inangna gaput’ kanser: “Napintas ti insurat kaniak ti maysa a gayyem. Pudno a nakatulong dayta agsipud ta mabalinko nga ulit-uliten a basaen.” Dagita a surat wenno kard a pangliwliwa mabalin a buklen iti “sumagmamano a sasao,” ngem yebkasda ti adda iti pusoyo. (Hebreo 13:22) Ibagana a maseknankayo ken makiramankayo iti napateg a pakalaglagipan maipapan iti pimmusay, wenno maipakitana no kasano a napateg daydi pimmusay iti biagyo.

Makipagkararagkayo kadakuada: Diyo koma tagibassiten ti pateg ti pannakipagkararagyo a kadua dagiti natayan. Kuna ti Biblia: “Ti araraw ti nalinteg a tao . . . aduan iti puersa.” (Santiago 5:16) Kas pagarigan, ti panangikararagyo a maipaay kadakuada mabalin a tumulong a mangikkat kadagiti negatibo a riknada a kas ti rikna a nakabasol.—Idiligyo ti Santiago 5:13-15.

**No Ania ti Saan nga Aramiden . . .**

Tattao a mangliwliwa kadagiti natayan a gagayyemda iti ospital — Ti kaaddayo idiay ospital mabalin a mapabilegna ti natayan

Dikay koma kumayakay gapu ta diyo ammo no aniat’ ibaga wenno aramidenyo: ‘Siguradoak a masapulda ti agmaymaysa ita,’ mabalin a kunatayo iti bagitayo. Ngem mabalin a ti kinapudnona umik-ikaytayo agsipud ta maamaktayo amangan ta makaisawang wenno makaaramidtayo iti saan nga umiso. Nupay kasta, no ikayan dagiti gagayyem, kakabagian, wenno kapammatian dagiti natayan lalo nga agladingitda, manayonan ti sanaang. Laglagipenyo, ti kasasayaatan a sasao ken tigtignay masansan nga isuda dagiti kasisimplean. (Efeso 4:32) Ti laeng kaaddayo ket mabalin a gubuayan ti pammabileg. (Idiligyo ti Aramid 28:15.) No malagipna idi natay ti balasangna, kuna ni Teresea: “Iti las-ud ti maysa nga oras, napnon kadagiti gagayyemmi ti pagurayan iti ospital; adda sadiay dagiti amin a panglakayen ken dagiti assawada. Di pay naurnos dagiti dadduma a babbai ti buokda, dadduma nakakawesda iti para trabaho. Pinanawanda lattan dagiti aramidda ket immayda a dagus. Adu kadakuada ti nagkuna kadakami a dida ammo idi ti sawenda, ngem saan a bale ta addada idiay.”

Diyo piliten a pagsardengen ida nga agladingit: ‘Dayta manen, dika agsangit,’ mabalin a kayattayo nga ibaga. Ngem mabalin a nasaysayaat a bay-anyo nga agarubos dagiti luada. “Ti kunak importante a bay-an dagiti natayan a mangiruar iti rikriknada,” kuna ni Katherine, no malagipna ti ipapatay ni lakayna. Gawidan ti tendensia a mangibaga iti sabsabali no ania ti rumbeng a riknada. Diyo ipagarup a masapul nga ilimedyo ti rikriknayo tapno masalakniban ti rikriknada. Imbes ketdi, irekomendar ti Biblia a “makipagsangitkayo kadagiti tattao nga agsangit.”—Roma 12:15.

Dikay koma dagus nga ibalakad nga ibellengdan dagiti kawes wenno dadduma a personal nga alikamen ti pimmusay no dida pay nakasagana: Mabalin a pagarupentayo a nasaysayaat no ibellengda dagiti bambanag a mangipalagip agsipud ta paatiddogen dagitoy ti panagladingit. Ngem ti pagsasao a “No awan, di mapanunot” ket mabalin a saan nga agaplikar ditoy. Nalabit nga agin-inut a malipatan dagiti natayan ti pimmusay. Lagipenyo ti panangiladawan ti Biblia iti reaksion ni patriarka a Jacob idi naallukoy a mamati a ti barito nga anakna a ni Jose ket pinatay ti atap nga ayup. Kalpasan a naipan ken Jacob ti dara-dara a bado ni Jose, “dinung-awanna ti anakna kadagiti adu nga al-aldaw. Ket timmakderda amin dagiti annakna a lallaki ken babbai a nangliwliwa kenkuana, ngem dina kinayat ti nagliwliwa.”—Genesis 37:31-35.

Dikay koma kunaen, ‘Aganakkanto manen’: “Kinagurak dagiti tattao a mangibagbaga kaniak nga aganakakto manen,” malagip ti maysa nga ina a pimmusay ti anakna. Mabalin a nasayaat ti panggepda, ngem no iti agladladingit a naganak, dagiti sasao a mangipasimudaag a masukatanto ti pimmusay nga anak ket ‘sumalput a kas ti kampilan.’ (Proverbio 12:18) Ti maysa nga ubing dina pulos masukatan ti sabali. Apay ngay? Agsipud ta naiduma ti tunggal maysa.

Saan a masapul a kanayon a liklikan ti panangdakamat iti pimmusay: “Adu a tattao ti madi a mangdakamat iti nagan ti barok a ni Jimmy wenno pagsasaritaanmi isuna,” malagip ti maysa nga ina. “Awatek a masair bassit ti riknak no aramiden dagiti dadduma dayta.” Isu a saan a masapul a kanayon a balbaliwanyo ti tema a pagsasaritaan no madakamat ti nagan ti pimmusay. Saludsodanyo ti tao no kayatna a pagsaritaanyo ti maipapan iti inay-ayatna. (Idiligyo ti Job 1:18, 19 ken 10:1.) Apresiaren dagiti dadduma a natayan a mangngeg nga ibaga dagiti gagayyem dagiti nasasayaat nga ugali a namagbalin iti simmina a napateg kadakuada.—Idiligyo ti Aramid 9:36-39.

Dikay unay alisto a mangibaga, ‘Pagsayaatam dayta’: Ti panangikagumaanyo a mamagbalin a positibo iti ipapatay ket saan a kanayon a ‘makaliwliwa kadagiti malmaldaang a kararua’ dagiti agladladingit. (1 Tesalonica 5:14) No malagipna ti ipapatay ni inangna, kinuna ti maysa a balasang: “Kuna dagiti dadduma, ‘Saanen nga agtutuok’ wenno, ‘Uray kaskasano agtalnan.’ Ngem diak kayat a mangngeg dayta.” Mabalin nga ipapan dagiti napanawan dagita a komento a saanda a rumbeng ti agladingit wenno bassit laeng ti pukawda. Nupay kasta, mabalin a naladingit unay ti riknada agsipud ta maikawada iti kaawan ti inay-ayatda.

Nalabit a nasaysayaat a di ibaga, ‘Ammok no ania ti riknam’: Talaga kadi nga ammoyo? Kas pagarigan, talaga kadi nga ammoyo no ania ti rikna ti nagannak no matay ti anakna ket diyo pay napadasan ti natayan? Ken uray no napadasanyon, bigbigenyo a saanyo a kapada ti rikna dagiti sabsabali. (Idiligyo ti Un-unnoy 1:12.) Iti sabali a bangir, no mayanatup, mabalin a makagunggona bassit ti panangestoriayo no kasano a nailiwliwagyo ti ipupusay ti inay-ayatyo. Nasarakan ti maysa a babai a natay ti balasangna a makaited namnama idi sinarita ti sabali nga ina a natayan no kasano a nailiwliwagna dayta. Kinunana: “Saan nga inruangan ti ina a natayan ti anak ti salaysayna iti ‘ammok no kasano ti riknam.’ Inestoriana laeng kaniak no kasanot’ riknana kadagiti bambanag ket binay-annak a panunotek dagita.”

Ti panangtulong kadagiti natayan sapulenna ti kinaasi, kinamannakaawat, ken nawadwad nga ayatyo. Dikay urayen a dagiti natayan ti umay kadakayo. Saanyo laeng koma a kuna, “No adda aniaman a mabalinko nga itulong . . .” Sika a mismo ti mangsapul iti dayta “aniaman,” ket kalpasanna dakayon ti umuna nga agtignay no kasapulan.

Agtalinaed ti sumagmamano a saludsod: Komusta ngay ti namnama ti panagungar nga adda iti Biblia? Ania ti mabalin a kaipapananna kadakayo ken kadagiti inay-ayatyo a pimmusay? Kasano a masiguradotayo a mapagtalkan a namnama dayta?

Panangtulong Kadagiti Ubbing a Mangdaer iti Ipapatay

No adda matay iti pamilia, dagiti nagannak kasta met dagiti kakabagian ken gagayyem masansan a dida ammo no aniat’ ibaga wenno aramidenda tapno matulongan dagiti ubbing a mangdaer iti napasamak. Kaskasdi, masapul ti ubbing dagiti nataengan a mangtulong kadakuada a mangdaer iti ipapatay. Panunotenyo ti sumagmamano a gagangay a mayim-imtuod maipapan ti panangtulong kadagiti ubbing a mangtarus iti ipapatay.

Kasanoyo nga ilawlawag ti ipapatay kadagiti ubbing? Importante nga ilawlawagyo dagiti bambanag iti nalaka a maawatan. Masapul met a napaypayso ti panangilawlawagyo. Dikay bumdeng a mangusar kadagiti umiso a sao, a kas iti “natay” ken “ipapatay.” Kas pagarigan, mabalin a katugawyo ti ubing, ubbaenyo, ket ibagayo: “Maysa a nakalidliday a banag ti napasamak. Kimmaro ti sakit ni Daddym a saan a mapaspasamak kadagiti adu a tattao [wenno aniaman nga ammoyo a pudno], isu a natay. Awan ti nakimbasol iti ipapatayna. Maikawatay unay agsipud ta isut’ inay-ayattayo amin, ket inay-ayatnatay met.” Nupay kasta, mabalin a makatulong ti panangilawlawag a ti ubing wenno ti napanawan a naganak ket saan a matay gapu ta agsakitda sagpaminsan.

Mamaregta kadagiti saludsodda. ‘Ania ti patay?’ mabalin nga isaludsodda. Nalabit kastoy ti sungbatyo: “ ‘Ti patay’ kaipapananna a ti bagi agsardengen nga aggaraw ket dinan maaramid dagiti dati nga ar-aramidenna—saan a makasao, makakita, wenno makangngeg, ken dina marikna iti aniaman.” Ti naganak a mamati iti kari ti Biblia maipapan iti panagungar mabalinna nga usaren daytoy a gundaway a mangilawlawag a laglagipen ni Jehova a Dios dagiti pimmusay ket mabalinna a pagbiagen iti masanguanan a naindagaan a Paraiso. (Lucas 23:43; Juan 5:28, 29)—Kitaenyo ti benneg a “Ti Sigurado a Namnama Para Kadagiti Natay.”

Adda aya aniaman a diyo rebbeng nga ibaga? Awan maitulongna no ibagayo a ti pimmusay ket napan nagbiahe iti adayo. Ti amak a mabaybay-an isut’ kangrunaan a pakaseknan ti ubing, aglalo no maysa a naganak ti natay. No mangngegda a ti pimmusay ket napan nagbiahe mabalin a pasingkedanna laeng ti rikna ti ubing a nabaybay-an ket nalabit irasonna: ‘Pimmanaw ni lelang, ket di pay nagpakada!’ Agannadkay met kadagiti ubbing, maipapan iti panangibagayo a ti pimmusay ket matmaturog. Adda panangipapan dagiti ubbing a literal unay. No ipada ti ubing ti pannaturog iti ipapatay, nalabit agbanag a mabuteng a mapan maturog.

Rumbeng kadi a tabunuan dagiti ubbing ti pumpon? Panunoten koma dagiti nagannak ti rikrikna dagiti ubbing. No dida kayat ti tumabuno, diyo piliten ida wenno iti uray ania a pamay-an diyo iparikna a basol ti dida ipapan. No kayatda ti mapan, detalyado nga ibaga kadakuada no ania ti mapasamak, agraman no addanto lungon ken no silulukat wenno nakaserranto. Ilawlawagyo met, nga adunto ti agsasangit a makitada agsipud ta naladingitda. Manen, bay-anyo ida nga agsaludsod. Ipatalgedyo a mabalinda ti pumanaw no kayatda.

Kasano nga agtignay dagiti ubbing iti ipapatay? Masansan nga ipagarup dagiti ubbing nga isudat’ nakimbasol iti ipapatay ti inay-ayatda. Agsipud ta mabalin a naminsan nakaungetda iti pimmusay, mabalin a patien ti ubing a ti makapungtot a pampanunot ken sasao isut’ nakagapu iti ipapatay. Nalabit masapul a liwliwaenyo ida: ‘Ti pampanunot ken sasaom saan nga isudat’ mamagsakit iti tattao, ket saan a dagitat’ ipatay dagiti tattao.’ Mabalin a masapul a maulit-ulit dayta a pammatalged iti bassit nga ubing.

Rebbeng aya nga ilimed ti panagladingityo kadagiti ubbing? Ti panagsangit iti imatang dagiti ubbing ket gagangay ken makapasalun-at. Malaksid pay, ngangngani imposible nga ilimed a naan-anay ti rikriknayo kadagiti ubbing; nakalalaingda a mangripirip ken masansan a mariknada nga adda di umiso. No napudnokayo maipapan iti ladingityo ipakaammona kadakuada a normal ti agladingit ken no maminsan iparang ti rikriknayo.