AMON
[1-3: Mapagtalkan; Matalek; Napaut]
1. Panguluen ti siudad ti Samaria idi agturturay ni Acab, ari ti Israel (a. 940-920 K.K.P.). Naipabiang kenkuana ti panangaywan ken mammadto Mikaias bayat a makigubgubat ni Acab iti Ramot-galaad.—1Ar 22:10, 26; 2Cr 18:25.
2. Ari ti Juda (661-660 K.K.P.), ken anak ti nadangkes nga ari a ni Manases. Nangrugi nga agturay idi agtawen iti 22 ket tinuladna ni amana a nagdaydayaw iti idolo bayat ti umuna a tawtawen ti panagturayna. Dagiti dakes a kasasaad a nadeskribir iti Sofonias 1:4; 3:2-4 awan duadua a mangrugrugi idi iti daytoy a tiempo. Kalpasan ti dua a tawenna iti trono, pinapatay dagiti bukodna nga adipen. “Dagiti umili ti daga [ʽam ha·ʼaʹrets]” pinapatayda dagiti nagkukumplot, insaadda ti anakna a ni Josias iti trono, ken intabonda ni Amon iti “minuyongan ni Uzza.” (2Ar 21:19-26; 2Cr 33:20-25) Nairaman ti naganna iti kapuonan ni Jesus.—Mt 1:10.
3. Ti ulo ti pamilia ti sumagmamano a nagsubli a destiero a karaman iti “annak dagiti adipen ni Solomon.” (Ne 7:57-59) Isu natukoy kas “Ami” iti Esdras 2:57.
4. Maysa a dios idiay Thebes, wenno No-Amon, a naital-o iti saad nga “ari ti didios” iti sidong ti nagan nga Amon-Ra ket ti nangato a padina nagbalin a pannakaulo dagiti amin a papadi ti Egipto. Kadawyan a mairepresentar ni Amon kas maysa a lalaki a nakakorona iti addaan iti dua a natayag ken agabay a bayukbok. Maireprepresentar pay kas maysa a lalaki nga addaan iti ulo ti kalakian a karnero wenno kas maysa a kalakian a karnero. Kas iti adu a sabsabali pay a didiosen ti Egipto, masansan a maipakpakita a siiiggem iti crux ansata, ti “pagilasinan ti biag.” Ni Amon, ti asawana a ni Mut, ken ni Khonsu (inamponna nga anak) ti mangbukel iti tinallo a dios ti Thebes.
Ti dakkel a paset dagiti samsam ti gubat ti Egipto naipan iti paggamengan ni Amon, a ti bunggoy ti papadina nagbalin a nakabilbileg ken nakabakbaknang. Iti librona nga A History of Egypt (1902, Tomo V, p. 205-217), kunaen ni E. A. W. Budge a ti papadi mabalin nga aktual nga imparegtada ti pannakigubat agpaay iti bukodda a pagimbagan. Idi agangay, dagiti nangato a papadi ni Amon, a nagbalin a pagtatawidan dagiti akemda, naaddaanda pay ketdin iti dakdakkel a pannakabalin ngem kadagiti faraon. Ti maysa kadakuada, ni Herihor, sinunuanna ti maudi a Ramses iti trono. Sigun iti History of Egypt ni J. H. Breasted, bayat ti panagturay ni Hrihor (Herihor) “aniaman ti linteg a kayat nga ipakat ti Nangato a Padi kanayon a maanamongan babaen ti naisangsangayan nga orakulo ti dios [a ni Amon], ken babaen ti nasakbay a panangyurnos kankanayon nga umanamong ti ladawan ti kulto nga iti saklangna ti nangipakaammuan ti Nangato a Padi kadagiti tarigagayna . . . Babaen ti panangimaniobra ti papadi, a mangituray buyogen ti nabatad a di panangikabilangan iti linteg ken hustisia no kasapulan, ti Nangato a Padi nabaelanna a pagparangen a ti isuamin a tarigagayanna nga ipakat ket nabuyogan iti nadibinuan nga anamong.”—1937, p. 523.
Dimteng ti sumagmamano a narigat a kasasaad iti Thebes ken iti diosna a ni Amon. Dua kadagitoy ti nadakamat iti Kasuratan. Idi maikapito a siglo K.K.P., dagiti rumaraut nga Asirio nga indauluan ni Asurbanipal rinebbekda ti Thebes, nga inalas-asda ti amin a kinabaknangna. Tukoyen ni mammadto Nahum daytoy a pasamak, nga usarenna dayta kas pangngarig iti um-umay a pannakadadael ti Nineve. (Na 3:8) Medio nakaungar ti Thebes manipud pannakaabakna iti Asiria, a nagsubli bassit ti kinarang-ayna, ngem apagbiit laeng daytoy. Impatuldo ni Jeremias a ti panangukom ni Jehova ket maibusor iti Egipto ken iti didiosna, agraman ti Thebes ken ti diosna a ni Amon. Mayawat ti Egipto iti ima ni Nabucodonosor, ket agbanag dayta iti pannakaibabainna ken ti didiosna, nangnangruna ni Amon manipud No (Thebes).—Jer 46:25, 26; kitaenyo ti NO, NO-AMON.