PANAGKITIKIT
Panangporma iti kayo, bato, metal, ken pila wenno panangyukir kadagiti disenio wenno letra kadagiti materiales a kas iti kayo (1Ar 6:29, 32), metal (Ex 39:30), wenno bato (Zac 3:9). Naaramat daytoy a termino a pangipatarus iti sumagmamano a Hebreo a sasao. Nupay kasta, ti Hebreo a sao a peʹsel a masansan unay a mausar ket naaramat mainaig kadagiti kinitikitan wenno nayukir a ladladawan. Ti kaunaan a panangdakamat ti Kasuratan ti panagkitikit ket nalabit ti pannakatukoy ti pangselio a singsing ni Juda. (Ge 38:18) Ti panagkitikit wenno panagyukir ket kadawyan a maar-aramid babaen kadagiti natirad a rimienta a landok wenno babaen kadagiti tirad ti diamante. (Jer 17:1) Ngem ti “ramay” ti Dios ti nangyukir iti Sangapulo a Bilin iti bato.—Ex 31:18; 32:16; 34:1; 2Co 3:7.
Naikitikit wenno nayukir ti nagnagan ti innem a nagduduma a tribu ti Israel iti tunggal maysa kadagiti dua a bato nga onix nga adda kadagiti pedaso a pangabaga ti efod ti nangato a padi, ket naikitikit ti kada nagan ti maysa a tribu iti tunggal maysa kadagiti 12 a napateg a bato a nayarkos iti pektoralna. Ti sasao a: “Ti kinasanto kukua ni Jehova” ket naikitikit wenno nayukir iti nasantuan a pagilasinan ti dedikasion, ti sumilsilnag a plata a balitok iti turbante ti nangato a padi.
Ti pannakaiparit iti Israel ti panangaramid kadagiti kinitikitan a ladawan nga agpaay a pagdaydayawan ket damo a nadakamat iti Dekalogo (Ex 20:4) ken naulit idi agangay. “Mailunod ti tao nga agaramid iti kinitikitan a ladawan.” (De 27:15; 4:16, 23; 5:8) Maulit-ulit nga impatuldo dagiti mammadto ti kinamaag ti panagaramid ken panagdaydayaw kadagiti kinitikitan nga idolo ken kinondenarda dayta nga aramid. (Sal 97:7; Isa 42:17; 44:9-20; 45:20; Jer 10:14, 15; Na 1:14; Hab 2:18) No ti ili a nakitulagan ti Dios ket agrukbab kadagiti kinitikitan a ladawan no agdayawda, mabingay ti naipamaysa a debosion nga agpaay laeng ken Jehova. Isu a dayta ti mangipakita a tunggal umadayo ti Israel manipud iti Dios ket agdaydayawda kadagiti banag a kinitikitan ti bukodda nga im-ima, mapukawda ti anamong ti Dios.—Uk 18:18, 30, 31; 2Ar 21:7-9; 2Cr 33:7, 22; Eze 8:10.
Iti sabali a bangir, dagiti naaramid a kitikit maipaay iti tabernakulo ken iti naindaklan a templo ni Solomon ket saan a rumbeng a pagdaydayawan no di ket agpaay laeng nga arkos ken mangisimbolo. Ni Jehova a mismo ti nangibilin a maaramid dagitoy a kitikit, ket inkabil ti Dios ti espirituna kada Bezalel ken Oholiab, dagiti nasigo a trabahador a napili tapno mangimaton iti panangibangon iti tabernakulo. (Ex 35:30, 31, 34) Iti urnos ti tabernakulo, ti sumagmamano a pagarigan ti kinitikitan nga alikamen a naaramid iti balitok ken napateg a batbato ket dagiti alikamen a kas iti pagsaadan ti silaw, dagiti kerubin iti kalub ti Lakasa, ti kitikit kadagiti saniata iti pektoral, ken ti balitok a plata iti turbante ti nangato a padi. (Ex 25:18, 19, 31-40; 28:2, 21, 36) Iti templo ni Solomon, adda dagiti kerubin, ladladawan ti kayo a palma, sabsabong, ken sinantabungaw nga ar-arkos a naikitikit iti sedro a kayo nga amin dagitoy ket nakalupkopan iti balitok. (1Ar 6:18-35; 2Cr 2:7) Umasping iti dayta, nayintar ti adu a naaramid a kitikit iti mangiladawan a templo a nasirmata ni Ezequiel.—Eze 41:17-20.
Gapu ta kinondenar ti Dios ti panagdaydayaw kadagiti kinitikitan nga idolo ken ladladawan, saan a pakasdaawan a dagidiay nasarakan dagiti arkeologo idiay Palestina ket naipatuldo a nagtaudda kadagiti pagano wenno gapu iti impluensiada. Saan laeng a liklikan dagiti Israelita ti panagkitikit kadagiti monumento nga agpaay iti naindaklan a papanguluenda no di ket idianda met ti panagaramid kadagiti timmambukor a kitikit a mangiladladawan kadagiti balligida iti militar. Nupay kasta, ti mangilawlawag maipapan iti panagdaydayaw, pannakigubat, ken inaldaw a panagbiag dagidiay a nagkauna a tattao ket isu dagiti timmambukor a kitikit, estatua, ken dadduma pay a kitikit a replika manipud Egipto, Asiria, Babilonia, ken Persia. Ipalgak ti sumagmamano kadagiti nakabakab a gagangay a banag a ti bato, pila, kayo, sarming, marfil, napapateg a saniata, tulang, palitada, kulintipay, metal, ken alabastro ket inaramat dagiti managkitikit iti panagaramid kadagiti trono, leon, adigi, alahas, pagmarka ken pangselio, bato a lungon, taptapi a bato, alikamen, ar-arkos iti diding, ken ar-aruaten.