EXODO, LIBRO TI
Ti maikadua a lukot ti Pentateuko, natukoy met kas Maikadua a Libro ni Moises. Nagbalin a pagaammo iti Hebreo kas Shemohthʹ, “Nagnagan,” manipud panglukat a sasao dayta, Weʼelʹleh shemohthʹ, “Ita dagitoy ti nagnagan.” Ti “Exodo” ket Latin a porma ti Griego; daytoy kaipapananna ti “Iruruar; Ipapanaw,” kayatna a sawen, dagiti Israelita manipud Egipto.
Daytoy a libro ket nabatad a tuloy ti Genesis, a mangrugi iti sasao nga “Ita” (iti literal, “Ket”) ken kalpasanna ilanadna manen dagiti nagan ti annak ni Jacob a naadaw iti ad-adda a kompleto a rekord iti Genesis 46:8-27. Naisurat ti Exodo idi 1512 K.K.P., makatawen kalpasan a pimmanaw dagiti Israelita manipud Egipto ket nagpakarsoda iti let-ang ti Sinai. Ti libro saklawenna ti periodo a 145 a tawen, manipud ipapatay ni Jose idi 1657 K.K.P. agingga iti pannakaibangon ti tabernakulo idi 1512 K.K.P.
Nangisurat. Saan a pulos kinuestionar dagiti Judio a ni Moises ti nangisurat iti Exodo. Dagiti naaramat nga Egipcio a sasao ipatuldoda ti maysa a mannurat a nagbiag kadagidi a tiempo, saan ket a ti maysa a Judio a naud-udi a naipasngay.
Kinaumiso, Kinapudno. Iti biang ti mannurat ti Exodo “mailasin a pagaammona unay ti Kadaanan nga Egipto. Ti panangmatmat dagiti Egipcio mainaig kadagiti ganggannaet—ti isisinada kadakuada, ngem kaskasdi a palpalubosanda ida iti pagilianda, ti naisangsangayan a gurada iti papastor, ti panangatap kadagiti sangsangaili manipud Palestina kas managsimisim—ti gobierno ti pagilianda, ti naipasdek a galad dayta, ti pannakabalin ti Ari, ti impluensia ti Papadi, ti naindaklan nga ar-aramid, ti panamagtrabaho kadagiti ganggannaet maipaay iti panagibangonda, ti panagusar kadagiti ladrilio, . . . ken kadagiti ladrilio nga addaan iti garami, . . . dagiti mamangulo iti annong, ti panangembalsamar kadagiti natay a bagi, ti imbungana a panagangkat kadagiti especia, . . . dagiti nadawel a panagleddaang, . . . ti pannakirupak babaen kadagiti kabalio ken karuahe . . .—sumagmamano dagitoy kadagiti adu a punto a mapaliiw a mangtanda iti pannakaammo unay kadagiti kababalin ken kaugalian dagiti Egipcio iti biang ti autor ti Pentateuko.”—The Historical Evidences of the Truth of the Scripture Records, ni George Rawlinson, 1862, p. 290, 291.
Nasupiat ti salaysay maipapan ti panagdigus iti Nilo ti anak a babai ni Faraon (Ex 2:5), ngem ni Herodotus (II, 35) kunaenna (kas ipakita met dagiti kadaanan a monumento) nga iti kadaanan nga Egipto saan a naparitan ti babbai. Kasta met, namati dagiti Egipcio nga adda kasayaatan a birtud iti dandanum ti Nilo. No dadduma mapan idi ni Faraon iti karayan nabatad a tapno agdaydayaw. Ditoy a simmabet kenkuana ni Moises iti di kumurang a dua a daras bayat ti Sangapulo a Saplit.—Ex 7:15; 8:20.
No maipapan iti kaawan idiay Egipto ti monumento a pammaneknek ti temporario a panagnaed dagiti Israelita iti Egipto, saan a pagsiddaawan daytoy, maigapu iti kinapudno nga iti maysa a panangadal kadagiti monumento sadiay ipalgakna a saan nga inlanad dagiti Egipcio ti bambanag a saanda a pakaidayawan. Nupay kasta, ti maysa a testimonia a nabilbileg pay ketdi ngem iti pammaneknek ti bato a monumento isu ti sibibiag a pakalaglagipan ti panangrambak dagiti Judio iti Paskua, isuda a nanglaglagip iti Ipapanaw iti daytoy a pamay-an iti intero a pakasaritaanda.
Adda nabileg a pangibatayan iti panangawat iti historikal a kinaumiso ken iti pangkaaduan a salaysay kas nailanad iti Exodo. Sigun kada Westcott ken Hort, ni Jesus ken dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan agadawda wenno tukoyenda ti Exodo iti nasurok a 100 a daras. Ti kinatarnaw ti mannurat a ni Moises pasingkedanna ti kinaumiso ti libro. Iti kaprangkaan a pamay-an, ipatuldo ni Moises dagiti bukodna a pagkapuyan, ti panagkedkedna, ken dagiti biddutna, a saanna nga imbilang a gapuanan ti bukodna a laing ti aniaman kadagiti milagro, panangidaulo, ken panangorganisar, nupay isu binigbig dagiti Egipcio kas naindaklan ken, kangrunaanna, rinaem unay ti Israel.—Ex 11:3; 3:10-12; 4:10-16.
Ti nadibinuan nga ima naipalgak iti temporario a panagnaed ti Israel idiay Egipto ken iti Ipapanawda. Awan masarakanen a nasaysayaat a disso nga agpaay iti napardas nga idadakkel ti Israel nga agbalin a nabileg a nasion. No nagtalinaedda idiay Canaan, naipasangoda koma iti adu a pannakigubat kadagiti agnanaed a Canaanita, idinto ta iti teritoria ti umuna a pannakabalin ti lubong bayat ti tiempo ti kangitingitan ti turayna masalsalaknibanda idi iti pannakabalinna. Nagnaedda iti kasayaatan a paset ti daga, a nakatulong iti salun-at ken kinabungada, kasta met iti maysa a rukod ti irarang-ayda iti panagpampanunot.
Ngem ti kasasaadda idiay Egipto saan a maikanatad maipaay iti irarang-ayda iti moral ken naespirituan; saan met a mayanatup maipaay iti pannakapagbalinda a nasion iti sidong ti teokratiko a turay, nga addaan iti kinapadi nga agisakripisio ken agisuro. Kanayonanna pay, kasapulan a matungpal ti kari ti Dios nga itedna iti bin-i ni Abraham ti daga ti Canaan, ket dimtengen ti tiempo ti Dios maipaay iti dayta. Maibilang idi ti Israel kas dakkel a nasion, a ni Jehova ti Ari dayta. Isalaysay ti libro ti Exodo ti panangitungpal ni Jehova iti daytoy a panggep.—Ex 15:13-21.
Dagiti Dead Sea Scroll. Kadagiti manuskrito a nasarakan iti Natay a Baybay, 15 ti naglaon iti pirpirsay ti libro ti Exodo. Ti maysa a pirsay (4QExf) napetsaan kas manipud agarup 250 K.K.P. Ti dua kadagiti pirsay, a patien a napetsaan manipud maikadua wenno maikatlo a siglo K.K.P., ket naisurat kadagiti kadaanan a Hebreo a letra a naaramat sakbay ti pannakaidestiero idiay Babilonia.
[Kahon iti panid 817]
DAGITI TAMPOK TI EXODO
Ti rekord no kasano a ni Jehova inispalna ti Israel manipud mangirurumen a pannakaadipen idiay Egipto ken inorganisarna ida a pinagbalin a teokratiko a nasion
Insurat ni Moises idi 1512 K.K.P., agarup makatawen kalpasan ti ipapanaw ti Israel manipud Egipto
Agpasar ti Israel iti mangikuspil a pannakaadipen idiay Egipto (1:1–3:1)
Babaen ti naarian a bilin maadipen dagiti Israelita iti sidong ti pannakaikuspil; maibilin a mapapatay dagiti amin nga annakda a lalaki inton tiempo ti pannakaipasngayda
Ni Moises amponen ti anak a babai ni Faraon ket ngarud mailiklik iti ipapatay, ngem sursuruan ti bukodna nga ina
Papatayen ni Moises ti maysa a manangirurumen nga Egipcio, agtalaw a mapan idiay Midian, agbalin a pastor sadiay
Ni Jehova ispalenna ti Israel babaen ti ima ni Moises (3:2–15:21)
Iti sibay ti sumsumged a bassit a kayo, maparebbengan ni Moises kas manangispal, tapno agsao ken agtignay iti nagan ni Jehova
Agsubli idiay Egipto; kaduana ni Aaron, agparang iti sanguanan ni Faraon, nga ibagana kenkuana a kinuna ni Jehova a palubosanna a pumanaw ti Israel tapno agdaydayawda Kenkuana idiay let-ang; agkitakit ni Faraon ket pakaruenna ti panangirurumen
Uliten ni Jehova ti kari nga ispalenna ti Israel ken itedna kadakuada ti daga ti Canaan, iti kasta mapauneg ti panangtagipategda iti naganna a Jehova
Umapay iti Egipto ti Sangapulo a Saplit nga impakaammo da Moises ken Aaron; kalpasan ti umuna a tallo, dagiti Egipcio laeng ti masaplit; bayat ti maikasangapulo, matay amin nga inauna a lallaki, agpadpada dagiti Egipcio ken dagiti animalda, bayat a ti Israel rambakanna ti Paskua
Babaen ti panangaramatna iti munmon nga ulep iti aldaw ken munmon nga apuy iti rabii, ni Jehova iruarna ti Israel manipud Egipto; bisngayenna ti Nalabaga a Baybay tapno palubosanna ida a bumallasiw a lumasat iti namaga a daga, kalpasanna lemmesenna ni Faraon ken ti buyotna inton padasenda a ballasiwen ti lansad ti baybay iti ikakamatda
Organisaren ni Jehova ti Israel kas teokratiko a nasion (15:22–40:38)
Idiay let-ang maipaayan ti Israel iti mainum a danum, kasta met iti karne ken manna; mainaig iti sagana a manna, mayussuat ti Sabbath
Iti panangisingasing ni Jetro, mangpili ni Moises iti kualipikado a lallaki nga agserbi kas papanguluen, a tumulong iti trabaho a panangukom
Idiay Bantay Sinai, awisen ni Jehova ti nasion a sumrek iti tulag ti pannakirelasion kenkuana; boluntario nga umanamongda; mangipaay ni Jehova iti nakaam-amak a parangarang ti dayagna
Ti Sangapulo a Bilin ken ti dadduma pay a linteg a naited babaen ken Moises idatagda dagiti kalikaguman ni Jehova iti Israel
Ti Linteg ti tulag maaramid babaen iti dara dagiti sakripisio nga animal; kunaen dagiti umili, “Situtulokkami a mangaramid ken agtulnog iti isuamin a sinao ni Jehova”
Mangipaay ti Dios kadagiti pammilin maipapan iti panangibangon iti tabernakulo ken iti aruatenna, kasta met maipapan iti panangaramid kadagiti kawes maipaay iti papadi ken maipapan iti panangisaad iti kinapadi
Bayat nga adda ni Moises idiay Bantay Sinai, dagiti umili bumaw-ingda iti panagdaydayaw iti nabalitokan a kigaw a baka; iburak ni Moises ti taptapi a bato nga inted kenkuana ti Dios; mapaneknekan a nasungdo dagiti Levita; agarup 3,000 a managrukbab iti idolo ti mapapatay
Makita ni Moises ti parangarang ti dayag ni Jehova, mangngegna nga ideklara ti Dios ti bukodna a nagan
Babaen kadagiti boluntario a namaterialan a daton, maibangon ti tabernakulo ken dagiti aruatenna; maipasdek ti tabernakulo iti Nisan 1, 1512 K.K.P., ken iparangarang ni Jehova ti pananganamongna