MACEDONIA, TAGA MACEDONIA
Rehion iti abagatan a daya a paset ti Europa a nangsaklaw iti makintengnga a paset ti pagaammo itan kas Peninsula ti Balkan. Mangrugi dayta iti Baybay Adriatiko iti laud agingga iti Baybay Aegeano iti daya, ken aglayon iti amianan ti Acaya. Nupay aduan iti nadam-eg a tanap, kangrunaanna a kabambantayan daytoy a lugar. Idi un-unana, nagpaay ti Macedonia kas napateg a pagsilpuan ti daya ken laud. Ti Via Egnatia nga inaramid dagiti Romano ket nangrugi iti Dyrrachium ken Apolonia iti makinlaud a dapnis ti peninsula sa aglayon iti Neapolis iti makindaya a dapnis, ken iti labes pay dayta.
Dagiti taga Macedonia ket kaputotan ni Jafet, nalabit babaen ken Kittim nga anak ni Javan. (Ge 10:2, 4, 5) Nupay ti nagan a Kittim kangrunaanna a nainaig iti isla ti Chipre, idi un-unana nausar met dayta a pangtukoy iti dadduma pay a lugar. Ti historiador a ni Josephus insuratna a dagiti Hebreo inawaganda dagiti isla ken ti kaaduan kadagiti dapnis (mabalbalin a dagidiay adda iti lugar ti Mediteraneo) iti “Chethim.” (Jewish Antiquities, I, 128 [vi, 1]) Daytoy ti mabalin a makagapu no apay a ti Macedonia naawagan “Cethim” iti Apokripa a libro ti Umuna a Macabeo (1:1 DY; Kx) ken posible nga agpaay a pangibatayan iti panangibilang kadagiti taga Macedonia kas kapkaputotan ni Kittim.
Pakasaritaan. Nagtengan ti Macedonia ti kinalatak iti sidong ti turay ni Felipe II. Nabalinanna a pagkaykaysaen ti Macedonia ken dagiti kabangibang a rehion, ket kas resulta ti panagballigina iti Bakal ti Chaeronea (338 K.K.P.), timpuar a katan-okan ti Macedonia no idilig iti kaaduan kadagiti estado ti Grecia. Kalpasan ti pannakapapatay ni Felipe, ti anakna a ni Alejandro (a Dakkel) simmagpat iti trono. Dua a tawen kalpasanna, inrugi ni Alejandro ti nasaknap a kampaniana a panagsakup. Idi tiempo ti ipapatay ni Alejandro idiay Babilonia (323 K.K.P.), nakaibangon iti imperio babaen kadagiti panangabakna iti gubat. Nagsaknap dayta nga imperio agingga idiay India iti daya ken sinaklawna ti Mesopotamia, Siria, Palestina, Egipto, Asia Menor, Thrace, Macedonia, ken Grecia.—Kitaenyo ti Da 2:31-33, 39; 7:6; 8:1-7, 20, 21; ALEJANDRO Num. 1; AN-ANIMAL, SIMBOLIKO NGA; LADAWAN.
Idi nabingbingay ti imperio kalpasan ti ipapatay ni Alejandro, ni Antipater, nga isu ti agturay iti Macedonia bayat a makigubgubat ni Alejandro iti daya, nataginayonna ti saadna. Sakbay ti ipapatay ni Antipater, intalekna ken Polyperchon ti kinaturay imbes nga iti mismo nga anakna a ni Cassander. Kalpasanna, simmaruno dagiti napolitikaan a dangadang nga idi kamaudiananna dimteng iti kangitingitanda idi a ni Cassander ti nabigbig kas ari ti Macedonia. Ti anakna a ni Alejandro ti simmukat kenkuana ngem di nagbayag kalpasanna isu pinapatay ni Demetrius Poliorcetes (anak ni Antigonus Cyclops, maysa kadagiti heneral ni Alejandro a Dakkel). Nangrugi manen ti riribuk. Kamaudiananna, nagbalin nga ari ni Antigonus Gonatas nga anak ni Demetrius Poliorcetes. Nupay namindua a napadisi iti pagarianna, nabawi met laeng dayta ni Antigonus, ket nagtultuloy ti Macedonia nga inturayan dagiti Antigonid agingga nga inturayan dayta ti Roma. Idi ngalay ti maikadua a siglo K.K.P., nagbalin ti Macedonia kas probinsia ti Roma. Maysa a tiempo bayat ti umuna a siglo K.P., naitipon dayta iti Acaya iti abagatan, ken Moesia iti amianan, tapno buklenda ti maysa a probinsia ti imperio iti sidong ti panangituray ti opisial a pannakabagi ti Moesia. Nupay kasta, idi 44 K.P., nagbalin manen ti Macedonia kas probinsia a tartarawidwidan ti senado nga inturayan ti maysa a gobernador ti Roma.—Kitaenyo ti GRECIA, DAGITI GRIEGO.
Ministerio ni Pablo. Ti Macedonia ti kaunaan a lugar idiay Europa a sinarungkaran ni apostol Pablo iti maikadua a panagdaliasatna kas misionero. Naaddaan ni Pablo iti sirmata bayat ti kaaddana idiay Troas iti makin-amianan a laud nga Asia Menor. “Maysa a lalaki a taga Macedonia agtaktakder ken agpakpakaasi kenkuana ket kunkunana: ‘Umallatiwka iti Macedonia ket tulongannakami.’” (Ara 16:8, 9) Nagtignay ni Pablo maitunos iti dayta a sirmata ket nagluas a nagturong idiay Macedonia, a kaduana da Lucas, Timoteo, ken Silas (no saan ket a karaman pay ti dadduma a kakaduada). Idi nakagtengdan idiay Neapolis (ti puerto ti Filipos iti makin-amianan a daya a Macedonia), napan ni Pablo idiay Filipos ket inwaragawagna sadiay ti naimbag a damag. (Ara 16:11-40) Agparang a nagtalinaed ni Lucas idiay Filipos idi nagdaliasat da Pablo, Silas, ken Timoteo idiay Amfipolis (agarup 50 km [30 mi] iti laud nga abagatan-a-laud ti Filipos) ken Apolonia (agarup 35 km [22 mi] iti abagatan a laud ti Amfipolis) a siudsiudad ti Macedonia. Simmaganad, nangaskasaba ni Pablo idiay Tesalonica (agarup 45 km [28 mi] iti laud nga amianan-a-laud ti Apolonia) ken Berea (agarup 65 km [40 mi] iti laud nga abagatan-a-laud ti Tesalonica) a siudsiudad ti Macedonia. (Ara 17:1-12) Maigapu iti pangta ti naranggas a panagderraaw idiay Berea, napilitan ni Pablo a pumanaw manipud Macedonia. Ngem imbatina da Silas ken Timoteo idiay Berea tapno maaywananda ti kabbaro a grupo dagiti manamati sadiay. Idi agangay, kimmadua kenkuana da Silas ken Timoteo. (Ara 17:13-15) Gapu ta maseknan ni Pablo iti pagimbagan ti kabubuangay a kongregasion idiay Tesalonica, imbaonna ni Timoteo tapno paregtaenna dagiti kakabsat sadiay. (1Te 3:1, 2) Nalabit ni Timoteo kimmadua ken Pablo idiay Atenas, iti Acaya, ket kalpasanna naibaon nga agsubli idiay Tesalonica. Ngem agparang a mabalin nga idiay Berea a pinakaammuan isuna ni Pablo nga agdaliasat a mapan idiay Tesalonica. Gapu iti nasayaat a damag nga inyeg ni Timoteo apaman a nakasubli, natignay ni Pablo a mangisurat iti umuna a suratna kadagiti taga Tesalonica (1Te 3:6; Ara 18:5). Di nagbayag kalpasan dayta, naisaruno ti maikadua a suratna kadagiti taga Tesalonica.
Kabayatan ti maikatlo a panagdaliasatna kas misionero, inggakat ni Pablo ti agsubli idiay Macedonia. (1Co 16:5-8; 2Co 1:15, 16) Nupay imbaybayag ni Pablo ti nagtalinaed idiay Efeso, imbaonna nga umun-una da Timoteo ken Erasto a mapan idiay Macedonia. (Ara 19:21, 22) Kalpasan idi daytoy, ti taga Efeso nga agpampanday iti pirak nga agnagan Demetrio pinarnuayna ti maysa a panagderraaw maibusor ken Pablo. Nagbanag iti pannakariribuk ti siudad, ket idi a dagiti taga Efeso dimmarupda idiay teatro, kinemmeg ken innalada da “Gayo ken Aristarco, taga Macedonia, kakadua ni Pablo iti panagdaliasat.” (Ara 19:23-29) Idi nagtalnan ti derraaw, nagluas ni Pablo a mapan idiay Macedonia. (Ara 20:1) Mabalbalin a simmardeng idiay Troas. Sadiay a naupay iti saanna a pannakasarak ken Tito, a naibaon idiay Corinto, iti Acaya, tapno tumulong iti panagur-or maipaay kadagiti sasanto idiay Judea. (2Co 2:12, 13) Kalpasanna, nagturong ni Pablo idiay Macedonia, a sadiay kimmadua kenkuana ni Tito ket nadamagna no ania ti reaksion dagiti taga Corinto iti umuna a suratna. (2Co 7:5-7) Kalpasanna, insurat ni Pablo ti maikadua a suratna kadagiti taga Corinto, ket idi agangay nagpaabagatan nga agturong idiay Grecia. Pinanggepna ti aglayag manipud Grecia nga agturong idiay Siria, ngem gapu iti dakes a gandat kenkuana dagiti Judio, binaliwanna ti pagturonganna ket nagsubli idiay Macedonia. (Ara 20:2, 3) Karaman kadagiti kaduana a nagdaliasat ket ti tallo a taga Macedonia—da Sopatro, Aristarco, ken Segundo.—Ara 20:4.
Nakaparparabur dagiti Kristiano a taga Macedonia nupay napanglawda. Inaramatda ti bagbagida a nalablabes ngem iti aktual a kabaelanda babaen iti panangted kadagiti kontribusion maipaay kadagiti marigrigat a kakabsat idiay Judea. (2Co 8:1-7; idiligyo ti Ro 15:26, 27; 2Co 9:1-7.) Nangnangruna a naisangsangayan dagiti taga Filipos iti panangsuportada iti ministerio ni Pablo. (2Co 11:8, 9; Fil 4:15-17) Uray pay idi kabayatan ti damo a pannakaibalud ti apostol idiay Roma, ti kongregasion idiay Filipos imbaonna ni Epafrodito tapno agserbi maipaay kadagiti kasapulan ni Pablo. (Fil 2:25-30; 4:18) Nangiparangarang met dagiti taga Tesalonica iti dakkel a pammati ken panagibtur, iti kasta nagbalinda a pagulidanan “dagiti amin a manamati idiay Macedonia ken idiay Acaya.”—1Te 1:1-8; 4:9, 10.
Agparang a kalpasan a naluk-atan ni Pablo manipud pannakaibalud idiay Roma, sinarungkaranna manen ti Macedonia ket sadiay nga insuratna ti pagaammo kas Umuna a Timoteo. (1Ti 1:3) Ti suratna ken Tito mabalin a naisurat met idiay Macedonia.