MILETO
Maysa a siudad iti makinlaud nga igid ti baybay ti Asia Menor ngem rebrebba itan. Adda dayta iti asideg ti wangawangan ti Karayan Maeander (Menderes), ket idi un-unana, addaan uppat a pagsangladan. Idi maikapito a siglo K.K.P., agparang a dagiti Ioniano napagbalinda ti Mileto a maysa a narang-ay a sentro ti komersio nga addaan iti adu a kolonia iti Nangisit a Baybay ken idiay Egipto. Nasaknap ti panaglatak dagiti delana a produkto ti Mileto. Maipasimudaag daytoy iti panangdakamat ti Griego a Septuagint, iti Ezequiel 27:18, iti “delana manipud Mileto” kas tagilako ti Tiro. Ti Mileto ket taeng met dagiti nalatak a pilosopo a kas ken Thales (a. 625-547 K.K.P.), maibilang a namunganay iti geometria, astronomia, ken pilosopia ti Grecia. Idi maikalima a siglo K.K.P., dagiti Persiano kinautiboda ken dinadaelda ti Mileto gapu iti pannakipasetna iti iyaalsa. Idi agangay (idi 334 K.K.P.), ti naibangon manen a siudad ket pinarmek ni Alejandro a Dakkel. Bayat dagiti tiempo a Heleniko ken Romano, nasaksian ti Mileto ti adu nga aramid iti arkitektura. Ti maysa a nakadakdakkel a rebba manipud iti daytoy a periodo ket maysa a dakkel a teatro a naibangon iti nawayang a tay-ak.
Iti panaglabas ti tiempo, kimmapuy ti kinapateg ti siudad. Daytoy ket gapu iti lan-ak manipud iti Karayan Maeander a gimmabur kadagiti pasilidad ti sangladanna. Agparang a ti kadaanan a Mileto ket nagsaad iti maysa a rawis a dimmawadaw manipud makin-abagatan nga igid ti Gulpo Latmiano. Ngem ti rebrebba ti siudad masarakan itan iti agarup 8 km (5 mi) manipud iti igid ti baybay, ket ti sigud a gulpo, maysa itan a danaw.
Sarungkaran ni Pablo. Napan ni apostol Pablo idiay Mileto idi agarup 56 K.P. Ngem mabalbalin nga idi adda idiay Assos, inkeddengna ti aglugan iti barko a lumabas iti Efeso gapu ta kayatna koma ti makagteng idiay Jerusalem iti aldaw ti Pentecostes ken gapu ta saanna a kayat ti agbayag unay Asia Menor. Ngem saanna a binaybay-an dagiti kasapulan ti kongregasion sadiay. Manipud Mileto, awan duadua a babaen iti maysa a mensahero, pinaayaban ni Pablo dagiti lallakay iti kongregasion ti Efeso, agarup 50 km (30 mi) ti kaadayona. Mabalin a nabibiit ti tiempo a kasapulan tapno maidanon kadakuada ti mensahe agingga a makagtengda iti Mileto (nalabit kaababaan ti tallo nga aldaw) ngem iti tiempo a busbosen ni Pablo no isu ti mapan idiay Efeso. Mabalin a gapu ta dagiti barko manipud Assos a sumanglad iti puerto idiay Efeso ket ad-adu ti panagsardengda bayat ti panaglayag ngem dagidiay agsardeng idiay Mileto. Wenno, dagiti kasasaad idiay Efeso ti mabalin a nangitantan koma ken Pablo no nagsardeng sadiay.—Ara 20:14-17.
Idi nakisarita ni Pablo kadagiti lallakay iti kongregasion ti Efeso, rinepasona kadakuada ti mismo a ministeriona, pinalagipanna ida nga asikasuenda ti bagbagida ken ti arban, pinagalibtakna ida maipapan iti peggad nga iyeg dagiti “manangirurumen a lobo” a sumrek iti kongregasion, ken pinaregtana ida nga agtalinaedda a siririing ken silalagip iti ulidanna. Idi naibaga kadakuada a saandanton a makita ti apostol, nagsangit iti kasta unay dagitoy a manangaywan, “inapungolda ti tengnged ni Pablo ket sidudungngo nga inagkanda,” ket kalpasanna intulodda iti barko.—Ara 20:18-38.
Iti di masinunuo a tiempo kalpasan ti umuna a pannakaibalud ni Pablo idiay Roma, agparang a nagsubli idiay Mileto. Nagsakit ni Trofimo, a nangkuyog idi kenkuana manipud Mileto agingga idiay Jerusalem, ngarud nasken nga ibati isuna ni Pablo sadiay.—Idiligyo ti Ara 20:4; 21:29; 2Ti 4:20.