NINEVE

Maysa a siudad ti Asiria nga imbangon ni Nimrod, maysa a “mannakabalin a mangnganup maibusor ken Jehova.” Agraman ti Rehobot-Ir, Cala, ken Resen, buklen dayta “ti naindaklan a siudad.” (Ge 10:9, 11, 12; Mik 5:6) Iti naud-udi pay a tiempo, nagbalin dayta a kabesera ti Imperio ti Asiria. Kas kabesera, ti Nineve ket “siudad ti panagibukbok iti dara” (Na 3:1), ta adu a gubat ti insayangkat dagiti Asirio tapno agparmekda ket nagaramatda kadagiti naulpit a pamay-an iti panangpapatay kadagiti nakautiboda a mannakigubat. Awan duadua a dagiti namilitariaan a kampania dakkel ti naipaayda iti kinabaknang ti siudad. (Na 2:9) Agparang a ti kangrunaan a didiosen ti Nineve isu ni Ishtar, diosa ti ayat ken gubat.

Arkeolohikal a Panagsukimat. Ti Kuyunjik ken Nebi Yunus (“Mammadto Jonas”), dua a munturod a masarakan iti makindaya nga igid ti Karayan Tigris iti ballasiw ti Mosul, Amianan nga Iraq, ti nagsaadan ti dakkel idi a siudad ti Nineve. Maysa a moderno a purok, nga addaan sementerio ken moske, ti adda ita iti Nebi Yunus. Gapuna, daytoy a munturod, a nanggabur iti maysa a palasio ni Esar-haddon, ket saan unay a nasuksukimat. Nupay kasta, adu ti impalgak dagiti panagkabakab idiay Kuyunjik maipapan iti kinadayag idi ti Nineve. Dagiti takuat ramanenda ti rinibu a cuneiform a taptapi manipud libraria ni Asurbanipal ken dagiti rebba ti palasio ni Senaquerib ken ti palasio ni Asurbanipal. Makapasiddaaw ti kadakkel dagitoy a palasio. Maibatay kadagiti natakuatanna, insurat ni Sir Austen Layard:

“Nadaeg ken naranga la ketdi ti uneg ti Asirio a palasio. Ti agbasbasa indalanko a mangpasiar kadagiti rebba dayta. Mabalin a masinunuona a dagiti siled dayta ket nairanta a mamagsiddaaw iti ganggannaet nga, idi un-unana a tiempo, damdamona ti sumrek iti pagyanan ti Asirio nga ar-ari. Isu maiturong a lumasat iti pagserkan a bambantayan dagiti nagdadakkelan a leon wenno tortoro a naaramid iti puraw nga alabastro. Iti umuna a siled, makitana iti aglawlawna dagiti naikitikit a rekord maipapan iti imperio. Dagiti gubat, panaglakub, panagballigi, maingel a gapuanan iti panaganup, ken seremonia ti relihion ket nailadawan kadagiti pader, naikitikit iti alabastro, ken naipinta kadagiti nagarbo a maris. Iti baba ti tunggal ladawan, adda naikitikit a sursurat a dagiti letrada napno iti nasileng a gambang. Dagitoy desdeskribirenda dagiti eksena a nailadawan. Iti ngatuen dagiti kitikit naipinta ti sabali pay a paspasamak​—ti ari, a serserbian dagiti eunuko ken mannakigubatna, mangaw-awat kadagiti baludna, mangpatpatalged kadagiti pannakialiansa iti sabsabali pay a monarka, wenno mangar-aramid iti maysa a sagrado nga annongen. Dagitoy a ladawan ket napalawlawan kadagiti de kolor a bilid, a naranga ken nangayed ti disenioda. Ti simboliko a kayo, nagpayak a tortoro, ken higante nga an-animal, ket nakadkadlaw kadagiti arkos. Iti makinngato nga ungto ti siled, adda nagdakkelan a ladawan ti ari nga agrukrukbab iti sanguanan ti kangatuan a didiosen, wenno umaw-awat iti nasantuan a kopa manipud eunukona. Isu serserbian dagiti mannakigubat nga agaw-awit kadagiti armasna, ken ti papadi wenno dagiti mangidadaulo a didiosen. Dagiti nagayad a pagan-anayna, ken dagiti pagan-anay ti paspasurotna, naarkosanda iti adu a langa ti tattao, an-animal, ken sabsabong, nga amin ket napintaan kadagiti narangrang a maris.

“Ti ganggannaet nagna iti rabaw dagiti alabastro a tapi, a ti tunggal maysa addaan iti naikitikit a surat, a nakailanadan dagiti titulo, listaan ti kapuonan, ken dagiti gapuanan ti naindaklan nga ari. Adda sumagmamano a ruangan a naporma babaen kadagiti himmigante a nagpayak a leon wenno toro, wenno babaen kadagiti estatua dagiti manangtarabay a didiosen. Dagitoy a ruangan ti sumrekan nga agturong iti dadduma pay a siled, sa kalpasanna dumalanan nga agturong iti ad-adu pay a siled. Iti tunggal siled, adda dagiti baro a kitikit. Kadagiti diding ti dadduma a siled, adda agsasaruno a nagdadakkelan a ladawan​—armado a lallaki ken eunuko a sumursurot iti ari, mannakigubat nga agaw-awit iti samsam, nga iturturongda dagiti balud, wenno agaw-awitda kadagiti sagut ken datdaton iti didios. Kadagiti diding ti dadduma pay a siled, nailadawan ti nagpayak a papadi, wenno mangidadaulo a didiosen, nga agtaktakderda iti sanguanan dagiti sagrado a kayo.

“Dagiti bobida iti ngatuen ti ganggannaet ket nabingbingay kadagiti kuadrado a benneg, napintaan iti sabsabong, wenno ladawan ti an-animal. Ti dadduma ket nakalupkopan iti marfil, a ti tunggal benneg napalikmutan kadagiti nangayed a bilid ken natapkalan kadagiti nasukog nga arkos. Dagiti awanan, kasta met dagiti sikigan dagiti kuarto, mabalin a nakalupkopan wenno natapalan pay ketdi iti balitok ken pirak; ket dagiti manmano unay a kayo, a ti sedro ti naisalsalumina kadagita, ti naaramat maipaay iti bambanag a naaramid iti kayo. Sumrek ti lawag ti aldaw babaen kadagiti kuadrado a gutbaw kadagiti bobida dagiti kuarto.”​—Nineveh and Its Remains, 1856, Paset II, p. 207-209.

Idi Tiempo ni Jonas. Ni Jonas a mammadto ni Jehova, idi maikasiam a siglo K.K.P., indeklarana ti umad-adanin a pannakadidigra ti Nineve gapu iti kinadakes dagiti agnanaed iti dayta. Nupay kasta, inispal ni Jehova ti siudad gapu ta nagbabawi dagiti umili, agraman ti ari. (Jon 1:1, 2; 3:2, 5-10) Iti daydi a tiempo, ti Nineve ket dakkel a siudad, “nga addaan iti kaadayo a mapagpagna iti tallo nga aldaw.” (Jon 3:3) Nasurok a 120,000 a tattao ti dagup ti populasion dayta. (Jon 4:11) Daytoy a panangiladawan ti Biblia ket paneknekan ti arkeolohia. Kinuna ni André Parrot, Curator-in-Chief ti French National Museums:

“Kas met laeng itatta, ti paset ti London nga adda iti las-ud ti kadaanan a beddengna ket naiduma unay iti maaw-awagan ‘dakdakkel a London’​—daytoy a termino ramanenna ti kaparanget nga il-ili ken tumukoy iti nalawlawa a disso​—gapuna, mabalbalin a dagiti tattao nga agnanaed idi iti adayo manipud Asiria tarusanda ti sao a ‘Nineve’ kas tumukoy iti pagaammo itan a ‘trianggulo ti Asiria’ . . . , a ti saklawenna ket manipud Khorsabad iti amianan agingga iti Nimrud iti abagatan. Karaman ti gistay di agsarday nga intar dagiti purok, saklawenna ti distansia nga agarup duapulo ket innem a milia. . . .

“Pinattapatta ni Felix Jones a ti populasion ti Nineve mabalin a nagdagup iti 174,000 a tattao, ket iti di pay nabayag, ni M. E. L. Mallowan, kadagiti panagkabakabna idiay Nimrud, nakatakuat iti maysa a batonlagip ni Ashurnazirpal nga iti dayta nairekord nga inawisna iti maysa a bangkete ti makapasiddaaw a bilang ti 69,574 a sangaili. Pagarupen ni Mallowan a, no karaman dagiti ganggannaet, ti populasion ti Kalakh (Nimrud) mabalin nga 65,000. Ngem ti Nineve mamindua a nalawlawa ngem ti Nimrud, ket ngarud maikuna nga iti saan a direkta a pamay-an mapatalgedan ti bilang a nadakamat iti Jonas 4.11.”​—Nineveh and the Old Testament, 1955, p. 85, 86; kitaenyo ti JONAS Num. 1; JONAS, LIBRO TI.

Ti Pannakadadaelna ket Kaitungpalan ti Padto. Nupay nagbabawida gapu iti panangaskasaba ni Jonas (Mt 12:41; Lu 11:30, 32), dimmakes manen dagiti taga Nineve ket nagsublida kadagiti nadangkes a dalanda. Sumagmamano a tawen kalpasan a ni Senaquerib nga ari ti Asiria napapatay idiay Nineve iti balay ti diosna a ni Nisroc (2Ar 19:36, 37; Isa 37:37, 38), da Nahum (1:1; 2:8–3:19) ken Sofonias (2:13-15) impadtoda ti pannakadadael dayta a nadangkes a siudad. Natungpal dagiti padtoda idi a dagiti napagtipon a buybuyot ni Nabopolassar nga ari ti Babilonia ken ni Cyaxares a Medo linakubda ti Nineve ken kinautiboda dayta. Nabatad a napuoran ti siudad, ta iti adu a timmambukor a kitikit ti Asiria, makita ti dadael wenno mansa a gapuanan ti apuy ken ti asukna. Mainaig iti Nineve, kunaen ti maysa a cronica ti Babilonia: “Impanawda ti nakaad-adu a samsam ti siudad ken ti templo (ket) [pinagbalinda] ti siudad a maysa a bunton a rebbek.” (Assyrian and Babylonian Chronicles, ni A. Grayson, 1975, p. 94; LADAWAN, Tomo 1, p. 958) Agingga itoy nga aldaw, ti Nineve ket maysa a langalang a rebbek, ket iti primavera, agar-arab dagiti arban iti asideg ti munturod ti Kuyunjik wenno iti rabaw dayta.

Petsa ti Pannakarba ti Nineve. Nupay ti petsa iti daytoy a pasamak, ti maika-14 a tawen ni Nabopolassar, ket napunasen manipud nabatbati a cuneiform a tapi a mangisalsalaysay iti pannakarba ti Nineve, mabalin a masinunuo dayta manipud konteksto. Ti pannakadadael ti Nineve posible met nga iraman iti balabala ti kronolohia ti Biblia. Sigun iti maysa a cronica ti Babilonia, naabak dagiti Egipcio idiay Carquemis idi maika-21 a tawen ti panagturay ni Nabopolassar. Ipakita ti Biblia a napasamak daytoy iti maikapat a tawen ti panagturay ni Jehoiaquim wenno idi 625 K.K.P. (Jer 46:2) Ti ngarud pannakakautibo ti Nineve (agarup pito a tawen a nasapsapa) idi maika-14 a tawen ti panagturay ni Nabopolassar ket napasamak idi tawen 632 K.K.P.​—Kitaenyo ti ASIRIA (Ti pannakarba ti imperio).