TATTAO (UMILI) ITI DAGA

Daytoy a sasao (Heb., ʽam ha·ʼaʹrets, agraman dagiti pangadu a pormana) 75 a daras nga agparang iti Hebreo a teksto. Idi kaaldawan ni Jesus, inaramat dayta dagiti panguluen ti relihion kas termino a pangumsi, ngem saan a kasta idi damo.

Ilawlawag ti Hebreo ken Aramaiko a leksikon da Koehler ken Baumgartner a ti kaipapanan daytoy a Hebreo a sasao ket “dagiti umili nga agik-ikut kadagiti naan-anay a kalintegan.” (Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Leiden, 1958, p. 711) Kunaen ti The Interpreter’s Dictionary of the Bible a ti termino “iti nainget a kaipapananna ramanenna laeng dagiti responsable a lallaki nga umili, dagiti naasawaan a lallaki nga agnanaed iti mismo a dagada ken addaan kadagiti naan-anay a kalintegan ken annongen, a pakairamanan ti annongen a panagserbi iti buyot ken pannakipaset iti panangtaming kadagiti hudisial a kaso ken . . . pipiesta.” (Inurnos ni G. A. Buttrick, 1962, Tomo 1, p. 106) (Idiligyo ti Le 20:2-5; 2Ar 15:5; 16:15; Eze 45:16, 22; 46:3, 9.) Ngarud, idi damo, dagidiay a sasao ket mangipasimudaag iti panagraem. Saan a nagaplikar dayta kadagiti klase nanumo laeng wenno kadagidiay napangpanglaw a grupo.

Idi nakitinnawar ni Abraham maipaay kadagiti kalintegan iti panangtagikua iti rukib ti Macpela, nakisarita kadagiti Heteo a “tattao iti daga.” (Ge 23:7, 13, RS) Kadagitoy a bersikulo, ti An American Translation ken ti Baro a Lubong a Patarus agpadpada nga ipatarusda ti Hebreo nga ʽam ha·ʼaʹrets kas “katutubo.” Ni Faraon, idi nagsao kada Moises ken Aaron, tinukoyna dagiti Israelita nga agnanaed idiay Gosen kas “dagiti umili iti daga.” (Ex 5:5) Dayta a sasao ket naaramat iti pangmaymaysa a porma a saklawenna dagiti amin nga umili ti Canaan (Nu 14:9), ken addaan iti pangadu a porma nga ʽam (ʽam·mehʹ, “il-ili”) tapno deskribiren ida kas agsisina a tribu wenno umili nga adda iti dayta a daga. (Ne 9:24, 30) Iti isu met laeng a pamay-an, naaramat dayta a tumukoy kadagiti iturturayan nga umili nga adda iti las-ud ti Imperio ti Persia idi tiempo ni Reyna Ester. (Est 8:17) Inaramat ni Senaquerib ti naan-anay a pangadu a porma (ʽam·mehʹ ha·ʼara·tsohthʹ, “kadagiti . . . ili ti dagdaga”) kas agaplikar iti adu nga il-ili wenno nasnasion a pinarmek dagiti puersa ti Asiria.​—2Cr 32:13.

Iti nasion ti Israel, ti sasao nga ʽam ha·ʼaʹrets masansan a naaramat a mangiduma kadagiti umili iti pangkaaduan manipud kadagiti opisial iti gobierno wenno iti kinapadi. (2Ar 11:14, 18-20; Jer 1:18; 34:19; 37:2; 44:21; Eze 7:27; Da 9:6; Zac 7:5) Nupay kasta, nabatad a saan laeng a ti klase napapanglaw nga agbambannog ti saklawenna no di ket ramanenna met ti tattao nga addaan sanikua. Ni Ezequiel, kalpasan ti panangkondenarna kadagiti awanan kinahustisia nga aramid dagiti naagum a mammadto, papadi, ken piprinsipe, siiinget a binabalawna dagiti “umili iti daga” a ‘nangitungpal iti gandat a panangsaur ket nangaramidda iti panangalat-at iti panagtakawda, ket inrurumenda daydiay naparigatan ken daydiay napanglaw, ket ti ganggannaet nga agnanaed sinaurda nga awanan kinahustisia.’ (Eze 22:25-29) Tapno mabayadanna dagiti impataw ni Faraon Necoh a nadagsen nga impuesto, ni Ari Jehoiaquim “kinalikagumanna ti pirak ken ti balitok manipud kadagiti umili ti daga” babaen ti panagbuis. Gapuna, dagiti ʽam ha·ʼaʹrets a nangkabil kadagiti nagkukumplot maibusor ken Ari Amon ken namagbalin ken Josias nga ari wenno namagbalin ken Jehoacaz nga ari idi agangay ket saanda a maibilang kas kanunumuan a kita ti tattao. (2Ar 23:30, 35; 21:24) Idi a ni Nabucodonosor pinarmekna ti Juda, 60 a lallaki “kadagiti umili ti daga” ti nairaman a kadua dagiti nangato nga opisial ti palasio a naipan idiay Ribla ken napapatay, a dagitoy nga 60 awan duadua a karamanda kadagiti mabigbigbig wenno kangrunaan nga umili. (2Ar 25:19-21) Siempre, ti sasao nga ʽam ha·ʼaʹrets ramanenna met dagiti napanglaw ken nanumo nga umili, ket ti ari ti Babilonia nangituding iti sumagmamano kadagita tapno agtalinaedda idiay Juda, kas iti immun-una nga inaramidnan idiay Jerusalem.​—2Ar 24:14; 25:12; Jer 40:7; 52:15, 16.

Kadagidi tiempo kalpasan ti pannakaidestiero, kinondenar da Esdras ken Nehemias ti dakes nga ar-aramiden dagiti nagsubli a destiero a pannakilaok “kadagiti ili ti (dag)daga,” pannakiasawa kadagiti babbai manipud kadagita nga ili, panangipalubos nga agkomersioda iti uneg ti siudad iti Sabbath, ken panangsursuro iti nakarimrimon nga ar-aramid dagita nga il-ili. (Esd 9:11; 10:2, 11; Ne 10:28, 31) Ti tuktukoyen ti sasao ditoy ket dagiti di Israelita nga il-ili iti aglikmut kas espesipiko a nadakamat iti Esdras 9:1, 2, ket ti isisina kadakuada saan a gapu iti aniaman a nababa a saadda iti kagimongan wenno iti kinarigat ti kasasaad ti panagbiagda no di ket gapu ta ti linteg ti Dios kalikagumanna ti nasin-aw a panagdaydayaw.​—Ne 10:28-30.

Kas Termino a Pangumsi. Nupay kasta, iti panaglabas ti tiempo, dagiti panguluen ti relihion iti Juda rinugianda nga usaren dayta a termino kas pangawag kadagidiay tattao, Judio wenno di Judio, a saan a nakasursuro iti Linteg ken nangnangruna pay kadagidiay awanan iti pannakaammo wenno saan a mangan-annurot a detalyado kadagiti nakaad-adu a rabbiniko a tradision a tumantanoren. (Mt 15:1, 2) Ti termino inyanninawna ti mangumsi a kababalin kas nailadawan iti sasao dagiti Fariseo iti Juan 7:49: “Daytoy a bunggoy a saan a makaammo iti Linteg nailunodda a tattao.” Kinuna ni Rabbi Josue a ti maysa nga ʽam ha·ʼaʹrets ket: “Asinoman a saan a mangikapet iti tefillin [dagiti filakteria].” Ti dadduma pay a rabbiniko a sasao nga agaplikar iti kakasta a di mangan-annurot kadagiti tradision dagiti Judio ket: “Uray no ti maysa a tao nasursurona ti Kasuratan ken ti Mishnah, no isu saan a nagserbi kadagiti adalan ti masirib, isu ket ʽam ha-arez.” (Talmud ti Babilonia, Berakhot 47b, impatarus ni M. Simon) “Uray ti tao nga awanan pannakaammo [ʽam ha·ʼaʹrets] saan a napeklan.” (Talmud ti Babilonia, Avot 2:5, impatarus ni J. Israelstam) “Ti saanna nga ammo ti agbasa ken agsurat saanto a mapagungar.” (Talmud ti Babilonia, Ketubbot 111b, impatarus ni I. Slotki) (Idiligyo ti Mt 9:11; Lu 15:2; 18:11.) Nupay kasta, kinuna ni Jesus nga isu ‘immay agayab kadagiti managbasol,’ ken impakitana ti panagayat kadagiti tattao a ‘naiwarawara a kasla karkarnero nga awanan pastor.’​—Mt 9:13, 36.

Ngarud, ti kaipapanan ti ʽam ha·ʼaʹrets ket nagbalbaliw manipud iti daydiay mangipasimudaag iti panagraem a nagbalin a daydiay maum-umsi maigapu iti relihion, kas met laeng iti Latin a termino a paganus, a nakaalaan ti sao a “pagano.” Ti orihinal a kaipapanan laeng ti sao a pagano ket maysa nga agnanaed iti aw-away, ngem yantangay dagidiay a tattao iti away isuda ti masansan a maudi a makomberte, dayta a sao ket inaramat dagiti agnanaed iti siudad kas agaplikar iti isuamin a saan a nangawat kadagiti kunkunaenda a Nakristianuan a patpatien.