SARGON

[manipud Akkadiano, kaipapananna ti “Nainkalintegan ti Ari”].

Ti suno ni Salmaneser V kas ari ti Asiria. Tukoyen dagiti historiador nga isu ni Sargon II. Naawagan Sargon I ti maysa nga immun-una nga ari, saan nga iti Asiria, no di ket iti Babilonia.

Naminsan laeng a nadakamat ti nagan ni Sargon iti rekord ti Biblia. (Isa 20:1) Iti nasapa a paset ti dekada 1800, ti pannakatukoyna iti Biblia ket masansan a tinagibassit dagiti kritiko nga ibilangda dayta kas awan pategna iti pakasaritaan. Nupay kasta, manipud 1843 nga agpatpatuloy, nakabakab dagiti arkeologo ti rebrebba ti palasiona idiay Khorsabad ken dagiti naikitikit a rekord ti pakasaritaanna kas ari.​—LADAWAN, Tomo 1, p. 955, 960.

Kunaen ni Sargon iti nairekord a pakasaritaanna: “Linakub ken pinarmekko ti Samaria (Sa-me-ri-na).” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni James B. Pritchard, 1974, p. 284) Nupay kasta, agparang nga agpaspasindayag laeng ni Sargon wenno dagidiay mangikagkagumaan a mangipadayag kenkuana, a kunkunaenna a gapuananna ti banag a naaramidan ti immun-una a nagturay. Iti maysa a cronica ti Babilonia a maikuna nga awan dasdasiganna, naibaga maipapan ken Salmaneser V: “Rinebbekna ti Samaria.” (Assyrian and Babylonian Chronicles, ni A. K. Grayson, 1975, p. 73) Kunaen laeng ti Biblia, iti 2 Ar-ari 18:9, 10, a ni Salmaneser ‘linakubna’ ti Samaria ket “nakautiboda dayta.” Idiligyo ti 2 Ar-ari 17:1-6, a sadiay nailanad a ni Salmaneser nga ari ti Asiria pinagbayadna iti impuesto ti ari ti Samaria a ni Hosea, sa kalpasanna naikuna nga idi agangay “ti ari ti Asiria kinautibona ti Samaria.”

Di nainsiriban ti panagtalek unay kadagiti kadaanan a sekular a rekord kas ipakita ti kasasaad dagiti kitikit a nainaig ken Sargon, aglalo no ipada ti pateg dagita iti rekord ti Biblia. Kalpasan a nagbalin nga ari ni Sargon, immalsa dagiti Babilonio iti panangidaulo ni Merodac-baladan, a sinuportaran ti Elam. Nakigubat kadakuada ni Sargon idiay Der ngem nabatad a saanna a nabaelan a dupraken ti iyaalsa. Ipakita dagiti kitikit ni Sargon nga isu ti nagballigi iti dayta a gubat, ngem kunaen ti Cronica ti Babilonia a naabak dagiti Asirio iti im-ima dagiti Elamita, ket ipasindayagna ti maysa a teksto ni Merodac-baladan a ‘dinuprakna dagiti buyot ti Asiria ken rinumekna dagiti igamda.’ Kuna ti libro nga Ancient Iraq: “Nakakatkatawa a detalye: Ti kitikit ni Merodac-Baladan ket nasarakan idiay Nimrud, nga impan sadiay ni Sargon manipud Uruk . . . , nga iti daytoy a siudad sinuktanna dayta iti maysa a damili a tubong a naglaon iti kabukbukodanna ken, siempre, naiduma a bersion ti pasamak. Ipakita daytoy a saan laeng a napasamak iti panawentayo ti napolitikaan a propaganda ken dagiti metodo ti ‘cold war.’”​—Ni G. Roux, 1964, p. 258.

Nabalballigi ni Sargon iti pannakirupakna iti nagkakappon nga ar-ari ti Hamat ken Damasco ken iti dadduma pay a kaaliansada, nga inabakna ida iti gubat idiay Karkar iti Karayan Orontes. Inlanad ti 2 Ar-ari 17:24, 30 dagiti tattao manipud Hamat a karaman kadagidiay pinagnaed “ti ari ti Asiria” kadagiti siudad ti Samaria a kasukat dagiti naidestiero nga Israelita.

Sigun kadagiti rekord ni Sargon, iti maikalima a tawenna rinaut ken pinarmekna ti Carquemis, maysa a siudad a napateg iti komersio ken militaria iti makinngato a Karayan Eufrates. Sinaruno daytoy ti kadawyan a pagannurotan dagiti Asirio a panangidestiero kadagiti agnanaed iti siudad sa masukatan dagita kadagiti ganggannaet. Iti pammakdaar ni Isaias maipapan iti pangta ti Asiria (Isa 10:5-11), ti Carquemis agraman ti Hamat ken ti dadduma pay a siudad ket nadakamat kas maysa a pagarigan iti nakabilbileg a puersa ti Asiria. Idi agangay, impadamag ni Sargon a pinagnaedna dagiti Arabo a tribu kas paset ti kolonia idiay Samaria.​—Ancient Near Eastern Texts, p. 285, 286.

Salaysayen dagiti Asirio a rekord a ni Azuri nga ari ti Asdod ket nakialiansa tapno agrebelde iti turay ti Asiria, ket isu pinadisi ni Sargon ken insukatna ti in-inaudi a kabsat ni Azuri. Simmaruno ti sabali pay nga iyaalsa, ket rimmaut ni Sargon iti Filistia ket “linakubna ken pinarmekna dagiti siudad nga Asdod, Gat . . . (ken) Asdudimmu.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 286) Nalawag nga iti daytoy a gundaway, direkta a nadakamat ti nagan ni Sargon iti rekord ti Biblia iti Isaias 20:1.

Kalpasan daytoy, napilitan a pimmanaw ni Merodac-baladan iti Babilonia gapu iti iraraut ni Sargon ket pinarmek ni Sargon ti siudad. Nailanad ti nagan ni Sargon iti maysa a kitikit kas ari ti Babilonia iti las-ud ti lima a tawen.

Gapu iti agresibo a panagturay ni Sargon, ad-adda pay a bimmileg ti Imperio ti Asiria ket napataudna ti maudi ken dakkel nga Asirio a dinastia. Kunaen dagiti historiador a nagturay ni Sargon iti 17 a tawen. Yantangay napattapatta nga inrugina ti panagturayna idi naparmek ti Samaria idi maikanem a tawen ni Ezekias (2Ar 18:10) wenno di nagbayag kalpasan dayta, ken yantangay ti anakna ken simmuno kenkuana nga agturay, ni Senaquerib, rinautna ti Juda idi maika-14 a tawen ni Ezekias (2Ar 18:13), posible laeng ti 17 a tawen a panagturay ni Sargon no kaduana a nagturay ni Senaquerib idi tiempo a rimmaut daytoy iti Juda. Agparang a biddut met ti bilang a dinakamat dagiti historiador. Sigurado a saanda a mapangnamnamaan dagiti listaan ti nagan ken ti sumario ti naaramidan dagita tapno mapasingkedan dagitoy a panagturay, kas naipakita iti artikulo a KRONOLOHIA. Nausig met iti dayta nga artikulo ti di kinamapagtalkan ti kaaduan nga Asirio nga eskriba ken ti kadawyanda a “panangbaliw” iti nagduduma nga edision ti rekord ti pakasaritaan tapno tumunos iti kinapannakkel ti agturay.

Bayat ti panagturay ni Sargon, nangibangon iti baro a kabesera a siudad agarup 20 km (12 mi) iti amianan a daya ti Nineve, iti asideg ti agdama a purok ti Khorsabad. Impasdekna ti siudad a naawagan Dur Sharrukin (mabalin a dayta ti naawagan Sargonsburg) iti baro a lugar ket nangibangon iti 200-siledna a naarian a palasio iti tapaw a 7.5 m (25 pie) ti kangatona nga agarup 10 ek (25 acre) ti kalawana. Adda iti pagserkan ti palasio dagiti nagdadakkelan a toro a tao ti ulona ken adda payakna, a ti maysa a paris ket agarup 5 m (16 pie) ti kangatoda. Naarkosan dagiti didingna kadagiti naipinta a ladawan ken naikkan met kadagiti timmambukor a kitikit a mangdesdeskribir kadagiti namilitariaan a kampaniana ken naisangsangayan a gapuananna, a ti kaatiddog ti diding a nasakupan dagitoy a timmambukor a kitikit ket agdagup iti agarup 2.5 km (1.5 mi). Kunaen ni Sargon iti maysa kadagiti kitikitna: “Agpaay kaniak, ni Sargon, nga agnanaed iti daytoy a palasio, isu [kayatna a sawen, ti dios a ni Assur] ikeddengna koma kas gasatko ti atiddog a biag, nasalun-at a bagi, narag-o a puso, naraniag a kararua.” (Ancient Iraq, p. 262) Nupay kasta, ipasimudaag dagiti rekord a napapatay ni Sargon agarup makatawen kalpasan ti inagurasion ti palasio, a saan a masinunuo no kasano a natay. Simmukat kenkuana ti anakna a ni Senaquerib.