TIRO

[Bato].

Ti kangrunaan a sasangladan ti Fenicia; maikunkuna nga isu ita ti agdama-aldaw a Sur, nga adda iti agarup 50 km (30 mi) iti amianan ti Bantay Carmelo ken 35 km (22 mi) iti abagatan nga abagatan-a-laud ti Sidon. (LADAWAN, Tomo 2, p. 531) Ti Tiro ket maysa a kadaanan a siudad (Isa 23:1, 7), ngem saan nga ammo no kaano nga impasdek dagiti Sidonio kas maysa a kolonia. Damo a nadakamat dayta kalpasan ti pannakaparmek ti Naikari a Daga idi agarup 1467 K.K.P., ket iti dayta a tiempo, maysa a nasarikedkedan a siudad. Daytoy a pannakadakamat ti Tiro ket nainaig kadagiti pagbeddengan ti teritoria ti tribu ni Aser. Manipud idi rugi, ken iti intero a pakasaritaanna, nalawag a nagtalinaed ti Tiro iti ruar dagiti ketegan ti Israel kas agwaywayas a kaarruba.—Jos 19:24, 29; 2Sm 24:7.

Adda idi dagiti tiempo a ti Tiro ken Israel tinagiragsakda ti nainggayyeman a relasion, nangnangruna bayat dagiti panagturay da David ken Solomon. Dagiti nalalaing a trabahador a taga Tiro nakipasetda iti panangibangon iti naarian a palasio ni David babaen kadagiti sedro a kayo nga impatulod ni Hiram nga ari ti Tiro. (2Sm 5:11; 1Cr 14:1) Dagiti taga Tiro inabastuanda met ni David iti sedro a nausar iti pannakaibangon ti templo idi agangay.—1Cr 22:1-4.

Kalpasan ti ipapatay ni David, ni Ari Hiram ti Tiro impaayanna ni Solomon kadagiti materiales ken tulong iti pannakaibangon ti templo ken dadduma pay a patakder ti gobierno. (1Ar 5:1-10; 7:1-8; 2Cr 2:3-14) Ti maysa a mestiso nga Israelita nga anak ti taga Tiro a trabahador iti gambang, nga isu a mismo ket nasigo a trabahador, nakipagtrabaho iti pannakaibangon ti templo. (1Ar 7:13, 14; 2Cr 2:13, 14) Gapu iti impaayda a tulong, natangdanan dagiti taga Tiro iti trigo, sebada, lana, ken arak. (1Ar 5:11, 12; 2Cr 2:15) Kanayonanna pay, ni Solomon inikkanna ti ari ti Tiro iti 20 a siudad, nupay ti monarka ti Tiro saan unay a naay-ayo iti dayta a sagut.—1Ar 9:10-13.

Idi agangay, ti Tiro nagbalin a maysa kadagiti nabileg nga agturay iti baybay iti kadaanan a lubong, ket dagiti marinerona ken ti bunggoy dagiti barko ti “Tarsis” nga inaramatna iti panagkomersio nalatakda gapu kadagiti panaglayagda iti adayo a luglugar. Ni Solomon ken ti ari ti Tiro nagsugponda iti maysa a gannuat iti barko maipaay iti panagangkat iti napateg a bambanag agraman balitok manipud Ofir.—1Ar 9:26-28; 10:11, 22; 2Cr 9:21.

Kadagiti amin a pannakilangen dagiti taga Tiro iti Israel, awan pasimudaag nga interesadoda, kas maysa nga ili, iti panagdaydayaw ken Jehova; ad-adda a mainaig iti komersio ti pannakitimpuyogda. No iti puli isuda ket Canaanita, ket no iti relihion inannurotda ti maysa a porma ti panagdaydayaw ken Baal, a dagiti kangrunaan a didiosenda isu da Melkart ken Astarte (Astoret). Idi a ni Etbaal ti ari dagiti Sidonio (agraman ti Tiro), ti anakna a babai a ni Jezebel nakiasawa ken Acab, ti ari ti makin-amianan a pagarian ti Israel. Dakes ti pakasarsaritaan ni Jezebel gapu iti determinasionna a mangpunas iti panagdaydayaw ken Jehova.—1Ar 16:29, 31; 18:4, 13, 19.

Kinondenar ti Dios. Nupay kasta, saan a ti mismo a kinadakes ni Jezebel ken ti anakna a babai a ni Athalia ti makagapu a naiyeg ti Tiro iti nakaro a panangkondenar ti Dios. Nagbalin a naindaklan unay ti Tiro iti pamay-an a nagbanag iti pakadaksan ti dadduma nga il-ili, a pakairamanan ti Israel. Isu ket managpartuat iti bambanag a naaramid iti metal, aruaten a sarming, ken tina a purpura, ken sentro idi ti panagtagilako maipaay kadagiti sangkakuyogan a managbiahe nga adda iti takdang kasta met a dakkel a pagipempenan maipaay iti panagiinnangkat. Kas resulta daytoy nga irarang-ay iti industria ken komersio, naadda ti kinabaknang, kinapasindayaw, ken panagpannakkel. Impasindayag dagiti komersiantena ken agtagtagilakona nga isuda dagiti prinsipe ken madaydayaw iti daga. (Isa 23:8) Idi agangay, napatanor met ti Tiro ti kababalin a bumusor ken Jehova ket nakikumplot kadagiti kabangibang a nasion maibusor iti ili ti Dios. (Sal 83:2-8) Gapuna, ti natured nga iyiingarna ken Jehova ti makagapu nga idi kamaudiananna naipagteng ti nakaro a pannakaukom, pannakatnag, ken pannakadadael ti siudad.

Iti naud-udi a paset ti maikasiam a siglo K.K.P., inimutektekan ni Jehova daytoy napangas a kababalin ti siudad. Gapuna, impakdaarna a ti Tiro agikaronto gapu iti panangtakawna iti balitok, pirak, ken adu a makaay-ayo a bambanag ti ili ti Dios, ket inusarna a pangpapintas kadagiti templo dayta a siudad. Manungsungbat met ti Tiro gapu iti panangilakona iti ili ti Dios maipaay iti pannakaadipen.—Joe 3:4-8; Am 1:9, 10.

Idi agangay, inlanad ni mammadto Isaias ti kanayonan pay a pammakdaar maibusor iti Tiro, a nangipasimudaag nga isu ket malipatanto iti “pitopulo a tawen.” (Isa 23:1-18) Adu a tawen kalpasan dayta, inraman ni mammadto Jeremias ti Tiro kadagiti nasion a nailasin tapno inumenda ti arak ti pungtot ni Jehova. (Jer 25:8-17, 22, 27; 27:2-7; 47:2-4) Yantangay dagiti nasion a nadakamat iti padto ni Jeremias “agserbidanto iti ari ti Babilonia iti pitopulo a tawen” (Jer 25:8-11), ipasimudaag daytoy a ti padto ni Isaias ken ti padto ni Jeremias agpada a nainaigda iti kampania ni Nabucodonosor maibusor iti Tiro.

Kasta met, babaen ken Ezequiel a kapanawenan ni Jeremias, impasimudaag ni Jehova ti didigra a maipagteng iti Tiro iti im-ima ni Nabucodonosor. (Eze 26:1–28:19) Nupay naipadis ti Tiro iti maysa a napintas a barko nga addaan kadagiti layag a nadumaduma ti marisna ken linong ti kubierta ken maysa a purua a nakalupkopan iti marfil, lumnedto iti nawayang a baybay. (Eze 27:3-36) Ti ‘ari’ ti Tiro (mabalbalin a linia dagiti agtuturay a taga Tiro) sitatangsit nga impasindayagna: “Maysaak a dios. Iti tugaw ti dios nagtugawak.” Ngem maikkat idi kas tabbaaw ken madadael babaen iti apuy.—Eze 28:2-19.

Pannakadadael ti Siudad. Kabayatan ti napaut a pananglakub ni Nabucodonosor iti Tiro, “napagkalbo” ti ul-ulo dagiti soldadona gapu iti pannakarasras babaen iti kabalda, ket “nagasgas a nakudisan” dagiti abagada gapu iti panagawit kadagiti material a nausar iti panagibangon kadagiti alikamen a panglakub. Yantangay awan inawat ni Nabucodonosor a “tangdan” iti panagserbina kas instrumento ti Dios iti pannakaipakat ti panangukom iti Tiro, kinabaknang ti Egipto ti inkari ni Jehova a pangsubad kenkuana. (Eze 29:17-20) Sigun iti Judio a historiador a ni Josephus, nagpaut ti pananglakub iti 13 a tawen (Against Apion, I, 156 [21]), ket dakkel ti nabusbos dagiti taga Babilonia. Saan nga inlanad ti sekular a pakasaritaan ti kasaknap wenno kaepektibo dagidi panagregget nga inaramid ni Nabucodonosor. Ngem adu la ketdi a biag ken sanikua ti napukaw dagiti taga Tiro.—Eze 26:7-12.

Nupay kasta, idi nagsubli dagiti Israelita manipud pannakaidestiero idiay Babilonia, nakatulong dagiti taga Tiro iti panangipaay iti abasto a sedro a kaykayo manipud Libano maipaay iti maikadua a templo, ket intultuloyda ti pannakikomersioda iti nabangon manen a siudad ti Jerusalem.—Esd 3:7; Ne 13:16.

Ti pannakidangadang ti Tiro maibusor ken Nabucodonosor, nupay nakaro, saanna a naan-anay a napagpatingga ti Tiro. Ti maysa a naud-udi a naimpadtuan a pammakdaar impasimudaagna a ni Jehova a mismo naan-anay a dadaelenna ti Tiro, uray pay no agibangon iti baluarte ken agigabsuon iti pirak ken balitok.—Zac 9:3, 4.

Natungpal dayta gistay 200 a tawen kalpasan ti pannakaisawang ti padto ni Zacarias. Idi 332 K.K.P., ni Alejandro a Dakkel pinagmartsana ti buyotna a bumallasiw iti Asia Menor ket, iti irarautna nga agpaabagatan, simmardeng iti nabayag tapno bueltaenna ti Tiro. Idi nagkedked ti siudad a manglukat kadagiti ruanganna, nakapungtot ni Alejandro ket pinaurnongna dagiti rebba ti kangrunaan a siudad ket impaitambakna iti baybay, iti kasta nakaibangon iti nangato a kalsada nga agturong iti isla a siudad, nga amin daytoy ket kaitungpalan ti padto. (Eze 26:4, 12; DIAGRAMA, Tomo 2, p. 531) Bayat a dagiti buyotna iti baybay pinupokda dagiti barko ti Tiro iti sasangladanda, inrugi ni Alejandro ti panangbangon kadagiti kangatuan pay laeng a torre a panglakub a nausar kadagiti gubat idi un-unana. Kamaudiananna, kalpasan ti pito a bulan, nagiwang dagiti 46 m (150 pie) ti kangatoda a pader. Mainayon iti 8,000 a lallaki ti militar a napapatay iti bakal, 2,000 a natatan-ok a panguluen ti napapatay kas ibabales, ket 30,000 nga agnanaed ti nailako iti pannakaadipen.

Nadakamat iti Griego a Kasuratan. Iti laksid ti naan-anay a panangdadael ni Alejandro iti siudad, nabangon manen dayta bayat ti Seleucido a periodo, ket idi umuna a siglo K.P., maysa dayta a nalatak a sasangladan iti Mediteraneo. Bayat ti naindaklan a ministerio ni Jesus idiay Galilea, immay ti adu a tattao manipud aglawlaw ti Tiro ken Sidon tapno dumngegda iti mensahena ken tapno maagasan dagiti sagubanitda. (Mr 3:8-10; Lu 6:17-19) Sumagmamano a bulan kalpasanna, sinarungkaran a mismo ni Jesus ti rehion iti aglawlaw ti Tiro, nga iti dayta a gundaway inagasanna ti nagunggan-ti-sairo nga anak ti maysa a babai a taga Sirofenicia. (Mt 15:21-29; Mr 7:24-31) Napaliiw ni Jesus a, no inaramidna idiay Tiro ken Sidon ti mannakabalin nga ar-aramid nga inaramidna idiay Corazin ken Betsaida, dagiti pagano ti Tiro ken Sidon ad-adda koma a nangipangagda ngem dagidiay a Judio.—Mt 11:20-22; Lu 10:13, 14.