Ti Kadi Krus Agpaay kadagiti Kristiano?
“INTED ni nanangko dayta kaniak.” “Malalaki dayta.” “Iyuk-ukkorko dayta kas maysa nga arkos.” “Saan a komportable ti riknak no awan dayta.” “Salsalaknibannak dayta manipud dakes.” “Maysa la a banag dayta nga ibitin iti kuentas.”
Kasta ti sungbat dagiti sumagmamano a tattao a napagsaludsodan no apay nga agiyuk-ukkorda ti krus. Nupay nalawag a saan nga amin ti mangar-aramid iti dayta gapu iti narelihiusuan a debosion, ti panagusar ti krus ket nagbalinen a maysa a moda iti dadduma a paset ti lubong. Uray pay dagiti agtutubo a Soviet ti nakitkitan nga agiyuk-ukkorda iti dayta. Adu ti mangipapaay iti napasnek a narelihiusuan a kinapateg iti krus, ta, kas kuna ti maysa nga agtutubo, “Dayta ti sagrado.”
Ngem pudno aya a maiyanatup para iti maysa a Kristiano nga agusar ti krus? Iladawan kadi dayta nga apagpag-isu ti wagas nga ipapatay ni Kristo? Addada kadi nainkalintegan a suppiat uray pay iti panangusar iti dayta kas arkos? Tapno makita, kitaentay nga umuna ti namunganayan ti krus.
Maysa a Nakristianuan a Simbolo?
Mabalin nga ipagarupyo a dagiti Kristiano ket isuda ti immun-una a nagusar ti krus. Nupay kasta, ti The Encyclopedia Americana, sawenna ti maipapan “iti kadaanan a panangusar agpadpada dagiti Hindu ken Buddhista idiay India ken China, ken babaen kadagiti Persas, Asirio, ken dagiti taga Babilonia.” Umas-asping iti dayta, kuna ti Chambers’s Encyclopaedia, (1969 nga edision) a ti krus “ket maysa nga emblema nga adda dagiti nainaig a narelihiusuan ken mistikal a kaipapanan nabayagen sakbay ti panawen Kristiano.”
Pudno unay, awan pammaneknek a dagiti immuna a Kristiano nagusarda ti krus iti panagdaydayawda. Kabayatan dagiti immuna nga al-aldaw ti Kinakristiano, dagiti pagano a Romano ti nagusar iti krus! Kuna ti The Companion Bible: “Dagitoy a krus ket naus-usarda kas simbolo ti init a didios dagiti taga Babilonia . . . ket immuna a nakita dayta iti sinsilio ni Julius Caesar, 100-44 K.K.P., ken kalpasanna iti maysa a sinsilio nga inaramid ti nagtawid ken Caesar (Augustus), 20 K.K.P.” Ti dios a naturalesa dagiti Romano a ni Bacchus no maminsan ket mairepresentar babaen iti bedbed ti ulo a naglaon iti sumagmamano a krus.
Ngarud, kasano, a ti krus nagbalin a simbolo ti Kakristianuan?
Ni Constantino ken ti Krus
Idi 312 K.P., ni Constantino, a nagturay iti lugar a pagaammo itan kas Francia ken Britania, ti nagturong a makigubat kontra iti kayongna, ni Maxentius, iti Italia. Bayat ti kaaddana iti dalan naipadamag a nakakita iti maysa a sirmata—maysa a krus a nakaisuratan dagiti sasao a “Hoc vince,” a kaipapananna, “Babaen iti daytoy mangparmekka.” Kalpasan ti panagballigina, pinagbalin ni Constantino ti krus kas estandarte ti buyotna. Idi ti Kinakristiano nagbalin a relihion ti estado ti Imperio a Romano iti kamaudiananna, ti krus nagbalin a simbolo ti simbaan.
Ngem pudno aya a napasamak ti kasta a sirmata? Dagiti salaysay iti daytoy a sarsarita, iti kasayaatanna, ket segunda manoda ken napunnoda kadagiti panagsisimparat. Sibabatad, agbalin a narigat ti panangsapul ti mabalin saan a kandidato a maipaay iti nadiosan a paltiing ngem ni Constantino. Idi tiempo daytoy maipagpagarup a pasamak, isu idi ti maysa a napeklan a managdaydayaw iti didios nga init. Indedikar pay ni Constantino ti Domingo kas aldaw a maipaay iti panagdayaw iti init. Ti kababalinna kalpasan ti makunkuna a pannakakumbertena ti mangted met bassit a pammaneknek iti pudpudno a dedikasion kadagiti nalinteg a prinsipio. Ti panangpapatay, dagiti intriga, ken napolitikaan nga ambision ti nangituray iti panagbiagna. Agparang a para ken ni Constantino, ti Kinakristiano ket maysa laeng a napolitikaan nga aruaten wenno pamusposan a mamagkaykaysa iti masinasina nga imperio.
Adda met bassit a pammaneknek a ti tipo ti krus a “nakita” ni Constantino ti pudpudno a mangirepresentar iti instrumento a nausar iti ipapatay ni Kristo. Dagiti naitimbre kadagiti adu a sinsilio nga impaaramid iti kamaudiananna ni Constantino ket isu dagiti nasukog nga X a krus nga addaan “P” naiparabaw. (Kitaenyo ti ilustrasion.) Kuna ti An Expository Dictionary of New Testament Words, ni W. E. Vine: “No maipapan iti Chi, wenno X, nga inwaragawag ni Constantino a nakitana iti maysa a sirmata a nangiturong iti panagbalinna a kampeon iti Nakristianuan a pammati, dayta a letra ti pangrugian iti sao a ‘Kristo’ [iti pagsasao a Griego] awan pakainaigan dayta ‘iti Krus,’” kayatna a sawen, kas maysa nga instrumento iti panangpapatay. Kinapudnona, daytoy nga estilo ti krus ti ngangngani kaasping iti pagano a simbolo nga agpaay iti init.
Ngarud, apay, a ti krus ti naglaka nga inawat dagiti “Kristiano”? Intuloy ti Dictionary ni Vine: “Idi agkagudua ti maika-3 a siglo A.D. dagiti ig-iglesia pimmanawdan manipud, wenno bimmalasiwda, kadagiti sumagmamano a doktrina ti Nakristianuan a pammati. Tapno mapadakkel ti dayaw ti apostata nga eclesiastikal a sistema naawat dagiti pagano kadagiti iglesia a saan a napabaro babaen iti pammati, ket napalubosan ti kadakkelanna a nangtaginayon kadagiti pagano a tanda ken simboloda. Gapuna ti Tau wenno T, ti masansan a kaaduan a langana, a ti naiballangan a pasetna ti naipababa, ti naanamongan a mangitakder a maipaay iti krus ni Kristo.”
Ti Ebolusion ti Krus
Ti aya panagayat ken Kristo ti namagbalin iti krus, iti daytoy naladawen a tiempo, nga agbalin a maysa a banag a daydayawen? Kuna ti Encyclopaedia of Religion and Ethics: “Idi maika-4 a siglo nangrugi ti mahikal a pammati a maaddaan ti natibtibker a panangsalimetmet iti uneg ti Iglesia.” Kas maysa nga anting-anting, ti basta panagaramid laeng ti tanda iti krus naipagarupen nga isu “ti kasisiguraduan a depensa a maikontra kadagiti demonio, ken ti remedio ti amin a saksakit.” Ti panagan-anito a panagusar iti krus nagtultuloy agingga itoy nga aldaw.
Kadagiti naglabas a tawtawen, agarup 400 a nagduduma nga estilo ti krus ti napatanoren. Idi damo, saan a mailadladawan a mismo ni Kristo. Imbes ketdi, maysa nga agtutubo a mangig-iggem iti krus nga adu ti batbatona ti nailadawan. Kamaudiananna, nairaman ti maysa a kordero. Idi 691 K.K.P., ti konsilio ti Trullo pinagbalinna nga “opisial” ti maysa a krus a mangipakpakita ti barukong ti maysa nga agtutubo a lalaki, imbes a ti maysa a kordero, iti rabaw ti krus. Idi agangay daytoy ti nagbalinen a ti krusipiho—maysa a krus nga addaan representasion ti bagi ni Kristo.
Natay Kadi ni Kristo iti Krus?
‘Ngem saan aya nga isursuro ti Biblia nga aktual a natay ni Kristo iti maysa a krus?’ mabalin nga isaludsod ti maysa. Tapno masungbatan daytoy, masapul a kumitatayo kadagiti kaiyulogan dagiti dua a Griego a sasao nga inusar dagiti mannurat iti Biblia a mangiladawan iti instrumento iti ipapatay ni Kristo: stau·rosʹ ken xyʹlon.
Kuna ti The International Standard Bible Encyclopedia (1979) iti sidong ti paulo a “Krus”: “Idi damo ti Gr. nga staurós ti nangituding iti timmirad, nakatakder nga istaka a kayo a naipirmi a naikali iti daga. . . . Dagita ti naisaad nga agaassibay kadagiti intar a mangporma iti panangalad wenno pangdepensa a darekdek iti aglawlaw ti maysa a kampamento, wenno no saggaysa maibangonda a kas dagiti instrumento ti panangtutuok nga isu ti pakaibitinan iti publiko tapno matay dagiti nadagsen a managsalunasing iti linteg (wenno, no napapatayen, tapno dagiti bangkayda ti maibabain a naan-anay).”
Pudno, nagusar dagiti Romano idi iti instrumento iti panangpapatay a pagammmo iti Latin a kas ti crux. Ket iti panangipatarus ti Biblia iti Latin, daytoy sao a crux ti nausar kas panangipaulog iti stau·rosʹ. Gapu ta ti sao a Latin a crux ken ti sao nga Ingles a cross ket agkaaspingda, adu ti sieerrado a mangipato a ti crux ket maysa nga istaka nga adda ti naiballangan a kayona. Nupay kasta, ti The Imperial Bible-Dictionary kunana: “Uray pay kadagiti Romano ti crux (nga isut’ nakaadawan ti saotayo a krus) ti agparang nga idi punganay ket maysa a nakatakder a poste, ket daytoy ti kanayon a nagtalinaed a prominente unay a pasetna.”
Ti libro a The Non-Christian Cross innayonna: “Awan ti uray maysa a sentensia iti aniaman kadagiti nagadu a sursurat a mangbukel iti Baro a Tulag, iti orihinal a Griego, ti addaan uray saan a direkta a pammaneknek a ti nausar a stauros iti kaso ni Jesus ti naiduma iti gagangay a stauros [darekdek wenno istaka]; anianto ketdin ti kasasaad a daytat’ buklen, saan a ti maymaysa a troso, no di ket dua a paset a nailansa a dua iti langa ti maysa a krus.” Mabalin a ni Kristo ti nailansa iti maysa a langa ti crux (stau·rosʹ) a pagaammo a kas ti crux simplex. Kasta ti pannakaiyilustrar ti kasta nga istaka babaen ti Romano Katoliko nga eskolar a ni Justus Lipsius idi maika-16 a siglo.
Ania met ngay ti sabali pay a Griego a sao, ti xyʹlon? Daytat’ naaramat iti Griego a Septuagint a patarus ti Biblia idiay Esdras 6:11. Iti New World Translation daytoy ti mabasa: “Kasta met a nagaramidak iti maysa a bilin, nga uray siasinoman a mamalbaliw itoy a sao, masukto koma ti maysa a kayo iti balayna ket isu maibayogto koma ken maikapet iti kayo, ket ti balayna maaramid a maysa a gabsuon ti ibleng gapu itoy.” Nalawag, ti maysa a kayo, wenno “troso,” ti nairaman ditoy.
Gapuna nagadu a managipatarus iti Kristiano a Griego a Kasuratan (Baro a Tulag) impatarusda ti sasao ni Pedro idiay Aramid 5:30 a mabasa: “Ti Dios dagidi ammatayo pinagungarna ni Jesus, isu a pinapatayyo, nga imbitinyo iti maysa nga istaka [wenno, “kayo,” sigun iti King James Version, New International Version, The Jerusalem Bible, ken ti Revised Standard Version].” Mabalin a kayatyo met a kitaen no kasano nga impatarus ti Bibliayo ti xyʹlon idiay: Aramid 10:39; 13:29; Galacia 3:13; ken 1 Pedro 2:24.
Pannagna Gapu iti Pammati, Saan nga iti Panagkita
Uray pay kalpasan panangusig iti kasta nga ebidensia a ni Kristo pudno a natay iti maysa a kayo, kaskasdi a dadduma mabalin a makitada nga awan dakdakesna ti panangiyukkor iti krus. ‘Maysa la a dekorasion dayta,’ mabalin a kunada.
Laglagipenyo, nupay kasta, no kasanot’ pannakaaramid ti krus iti historia—kas maysa a banag iti pagano a panagdayaw ken iti panagan-anito. Ti kadi panangiyukkor ti krus, uray no maysa laeng a pagarkos, maitunos iti pammagbaga ni apostol Pablo idiay 1 Corinto 10:14: “Gapuna, ay-ayatek, pumanawkayo iti panagrukbab kadagiti ladladawan”?
Ket dagiti met ngay pudno a Kristiano itatta? Masapul, isuda met, ti agbalin a silalagip iti pannakasapul nga ‘igagada ti bagbagida kadagiti didiosen,’ kas imbalakad ti Biblia. (1 Juan 5:21) Gapuna makitada a ti krus ket saan a maiyanatup a pagarkos. Malaglagipda dagiti sasao ni Pablo: “Mailunod ti isuamin a maibitin iti kayo,” ket gapuna kaykayatda a pampanunoten ni Kristo kas maysa a naipadayagen a naitrono nga Ari!—Galacia 3:13; Apocalipsis 6:2.
Nupay dagita a Kristiano saanda nga agiyuk-ukkor iti krus, apresiarenda unay ti kinapudno a ni Kristo natay para kadakuada. Ammoda a ti daton ni Kristo ket maysa a nakaskasdaaw a panangipamatmat ti “pannakabalin ti Dios” ken agnanayon nga ayatna. (1 Corinto 1:18; Juan 3:16) Ngem saanda a kasapulan ti aniaman a material a banag kas ti krus a mangtulong kadakuada a mangidaydayaw iti daytoy a Dios ti ayat. Ta, kas impatigmaan ni Pablo, “magmagnada gapu iti pammati, saan nga iti panagkita.”—2 Corinto 5:7.
[Ladawan iti panid 22]
Ti krus ti nagbalbaliwen kadagiti adu nga itsura ken langa kadagiti naglabas a siglo
[Ladawan iti panid 23]
Maysa nga estatua ti Griego a dios a Marsyas a naukisan a sibibiag iti maysa a puon ti kayo—The Louvre, Paris