Sadino ti Ayan ti Saksakana?
“TI BIKTIMA Natiritir iti Krus, Ipakita dagiti Nakali a Bangkay.” Nakitayo aya ti kasta a paulo ti damag idi Enero 1971? Mabalin a kasta, ta nagadu nga artikulo ti pagiwarnakan maipapan iti baro a “pammaneknek” maipapan iti ipapatay iti maysa a krus.
Kalpasan ti makingngato a titulo, rinugian ti artikulo: “Jerusalem, Ene. 3 (Reuter)—Dagiti arkeologo nga Israeli, gaput’ pannakakalida iti immun-una a material a pammaneknek iti pannakailansa iti krus, kunada itatta a mabalin nga ipamatmat dayta a nalabit ni Jesu-Kristo ti nailansa iti krus iti maysa a posision a naiduma iti adda nga ipakpakita ti nakaiyugalian a krus.”
Daytoy kadi a baro a pammaneknek pudno nga impalgakna no kasano a dagiti Judio idi tiempo ni Jesus ket napapatayda iti maysa a krus wenno iti maysa a kayo? Aniat’ naikeddeng dagiti arkeologo maipapan iti posision ti bagi ti biktima? Adda aya kaipapananna daytoy iti ipapatay ni Jesus? Ket kasano katibker, mabalin a maisaludsodyo, dayta a pammaneknek?
Maysa a Lansa kadagiti Mukod
Idi 1968 por disgrasia a nadiskubre ti sumagmamano a rukrukib a pagitantaneman iti asideg ti Jerusalem. Iti uneg, kadagiti naitanem manen a tultulang, isu daydiay kasla naisalsalumina a nasarakan—dagiti tultulang ti mukod a sinalpot ti aglatlati a lansa. Ni Dr. Nico Haas, maysa nga anatomiko ken antropologo iti Hebrew University-Hadassah Medical School, ti nangidaulo iti maysa a panagimbestigar kadagitoy partikular a tultulang. Ti mapagraraeman nga Israel Exploration Journal (1970, Tomo 20, pp. 38-59) ti nangipablaak kadagiti konklusionna, a nangiturong kadagiti sumagmamano a makapakellaat nga artikulo ti pagiwarnakan. Aniada dagidiay a pangngeddeng wenno konklusion?
Impadamagna a ti adda a nadiskubre ket awan sabali no di dagiti tedda iti maysa a tao a napapatay iti maysa a krus idi umuna a siglo. Agparang, iti kangrunaanna, a dagiti dua a mukmukod ti biktima ket nailansada a dua iti naibangon a kayo, ngem ti lansa ti napilko idiay murdong idi natiruan dayta ti mata ti kayo. Kalpasan a natay ti biktima a Judio, narigatanna dagiti kakabagianna a nangparut iti lansa, gapuna daytat’ nabaybay-anen kadagiti mukmukodna idi maitanem. Yantangay maysa a lansa ti nangsalput agpadpada kadagiti tultulang ti mukod ken yantangay kasla dagiti tultulang ti gurong addaanda ti sugat iti maysa nga anggulo, ipadamag ni Dr. Haas a nalabit ti biktima ti napapatay iti posision nga agparang iti baba. (Marikna met ni Dr. Haas a ti maysa a gumrad iti tulang ti takkiag ipamatmatna a dagiti taktakkiag ti lalaki ket nailansada iti nagkurus a kayo.) Nalabit nakitkitayon ti kasta a drowing iti maysa nga artikulo ti pagiwarnakan wenno magasin. Adu dagiti natignay ti interesda maipapan kadagiti implikasion no kasano ti ipapatay ni Jesus.
Ngem, manen, naimbag nga isaludsodyo: Ti kadi pammaneknek ket mapagtalkan, ken pampaneknekan aya dayta ti wagas ti ipapatay ni Jesus?
Panangkalkula ti Pateg dagiti Mukod
Kadagiti sumaganad a sumagmamano a tawtawen, dadduma kadagiti nalatak nga eskolar, kas kada Propesor Yigal Yadin, ti nangrugi nga agduadua kadagiti konklusion a nagtengan ni Haas. Kamaudiananna, ti Israel Exploration Journal (1985, Tomo 35, pp. 22-7) ti nangipablaak ti “A Reappraisal,” ni antropologo a Joseph Zias (Israel Department of Antiquities and Museums) ken ni Eliezer Sekeles (Hebrew University-Hadassah Medical School). Inadalda ti orihinal a pammaneknek, dagiti retrato, casts, ken radiographs dagiti tultulang. Mabalin a makellaatkayo iti sumagmamano kadagiti nasarakanda:
Ti lansa ti ab-ababa ngem iti impadamag ni Haas ket ngarud saan nga umdas ti kaatiddogna a mangsalput kadagiti dua a tultulang ti mukod ken ti kayo. Dagiti ramramit ti tulang ti di umiso ti pannakabigbigna. Awan ti tulang manipud iti maikadua a mukod; ti lansa ti nangsalput ti maymaysa laeng a mukod. Dadduma kadagiti pirpirsay ti tulang ket naggapu manipud iti sabali a tao. Ti kur-it iti tulang ti takkiag ket “saan a makakumbinsir” a pammaneknek iti pannakailansa iti maysa a naiballangan a kayo; ‘kinapudnona, dua nga umas-asping a marka ti nakita iti tulang ti gurong; ket awan uray maysa ti konektado iti pannakailansa iti krus.’
Ket kadagiti ania a konklusion ti nangiturongan dagitoy baro a panangusig? “Agpadpada ti immuna ken kamaudianan a rekonstruksion ti pannakailansa iti krus [babaen ken ni Haas] ti teknikal ken anatomikal nga imposible no usigen ti maysa ti baro a pammaneknek . . . Awan nakitami a pammaneknek iti makingkannigid a tulang ti mukod ket nakalkular a ti lansa ket umdas laeng a nangipirmi iti maymaysa laeng a tulang ti mukod . . . Ti kinakurang ti nakaro a dunor iti takkiag ken iti metacarpals iti ima kasla isingasingna a dagiti takkiag ti nakondenar ket naparautanda imbes a nailansa.” Makitayo iti daytoy a panid no kasano ti pagarup da Zias ken Sekeles a posision ti tao a maipaay iti pannakapapatay.
Aniat’ Maipapan ken Jesus?
Gapuna, ania ti ipamatmat daytoy maipapan iti no kasanot’ pannakapapatay ni Jesus? Pudno unay, awan a pulos! Kas pangarigan, kas sinalaysaymi iti panid 23, mabalbalin nga ad-adda a napapatay ni Jesus iti naipatakder a kayo nga awan ti naiballangan a pasetna. Awan tao itatta a makaammo a sigsigurado no mano dagiti lansa a nausar iti kaso ni Jesus. Ti The International Standard Bible Encyclopedia (1979, Tomo 1, panid 826) ti nagkomento: “Ti eksakto a bilang dagiti nausar a lansa . . . isut’ tema iti kalalainganna a panangpugpugto. Iti immun-una a panangiladawan iti pannakailansa naipakita dagiti saksaka ni Jesus a nailansada a nagsina, ngem kadagiti naud-udin dagita ti napagrutap ket naikapetda iti nakatakder babaen ti maysa a lansa.”
Ammotayo a dagiti im-ima wenno taktakkiagna ket saanda laeng a naigalut, ta iti kamaudiananna kuna ni Tomas: “No diak makita kadagiti im-imana ti gapuanan dagiti lansa.” (Juan 20:25) Mabalin a kaipapanan dayta ti maysa a lansa a nangsalput ti tunggal ima, wenno ti plural a “lanlansa” mabalin a tuktukoyenna dagiti gapuanan ti lanlansa kadagiti ‘im-imana ken saksakana.’ (Kitaenyo ti Lucas 24:39.) Ket ditayo met ammon nga eksakto no sadino ti apagpag-isu a sinalput dagiti lanlansa kenkuana, nupay nalawag nga adda iti paset dagiti im-imana. Ti salaysay ti Kasuratan ti saan a mangipaay kadagiti eksakto a detalye, wenno kasapulan a mangted iti kasta. Ket no dagiti eskolar a direkta a nangsukimat kadagiti tultulang a nasarakan idiay Jerusalem idi 1968 ket saanda pay a makasigurado no kasano ti posision ti bangkay, pudno a saanda met a mapaneknekan no kasano ti posision ni Jesus.
Ngarud bigbigentayo dagiti pannakailadawan ti ipapatay ni Jesus kadagiti publikasiontayo, kas ti makitayo iti panid 24, kas nainkalintegan laeng nga artistiko a panangiyulog iti dayta nga eksena, saan a sasao a sigsugurado babaen iti anatomia. Dagita a panangiladawan saanna nga isarming ti agbaliwbaliw ken agsisimparat a kapampanunotan dagiti eskolar, ken dagiti drowing ti piho a mangliklik kadagiti narelihiusuan a simbolo a namunganay kadagiti kadaanan a paganismo.