Talna—Aniat’ Manamnama?
NUPAY kastat’ paulo dagiti diario, kinapudnona, kas mabigbig ti kaaduan kadatayo, adayo pay laeng ti sangatauan manipud pudpudno a talna. Ti ipapanaw dagiti baniaga nga armada idiay Afghanistan dina inyeg ti talna iti dayta a daga. Sa adda pay la nadumaduma a kitat’ rinnisiris iti Filipinas, Sudan, Israel, Northern Ireland, Lebanon, ken Sri Lanka, no inaganantay ti sumagmamano.
Idinto ta kaaduan a normal a tao kaykayatda ti kappia ngem ti gubat, apay a nakaat-atap ti talna? Iti unos ti adu a siglo nadumaduma a wagas ti impadas dagiti politiko a panangyeg iti talna, ngem kanayon a mapaay dagiti pamuspusanda. Apay? Matmatantay ti sumagmamano nga ehemplo ket kitaentayo.
Talna Babaen ti Relihion ken Linteg
Adda dagidiay mangmatmat iti Imperio Romano a kas naballigi a pamuspusan no iti panagkakappia. Babaen iti Roma, ti kombinasion ti napasingkedan a linteg, mannakibagay nga administrasion, nabileg nga armada, ken dagiti nasayaat-diseniona a kalsada iti sumagmamano a siglo tinaginayonda ti internasional a kinatalged a naawagan Pax Romana (Talna a Romana) iti nalawa a deppaar ti Lumaud nga Asia, Africa, ken Europa. Ngem, idi agangay, nakastrek iti Imperio Romano ti kinabulok dagiti kamengna ken ti iraraut dagiti kalabanna, ket narpuog ti Pax Romana.
Daytoy ti mangipakita ti nakas-ang a kinapudno maipapan kadagiti natauan a ganuat. Kalpasan ti nabara a rugida, masansan agbaawda. Kinunat’ Dios a mismo: “Ti pagannayasan ti puso ti tao dakes manipud iti kinaubingna,” ket daytoy dakes a pagannayasan kadarato agbiktoria inton agangay. (Genesis 8:21) Sa, kinunan propeta Jeremias: “Ti puso ad-adda a manangallilaw ngem ti aniaman a banag ket desperado. Asino ti makaammo iti dayta?” (Jeremias 17:9) Dagiti tao narigat a pakadaan. Dagiti naimbag a ranta ti maysa isut’ perdien ti imon wenno inaagum nga ambision ti sabali. Wenno ti agturay a nangatot’ prinsipiona agbalinto a rinuker. Gapu ta kasta, kasano nga itden ti tao ti talna?
Idi maikatlo a siglo K.K.P., adda karkarna a panagkakappia a naipadamag iti subkontinente ti India. Sadiay, adda maingel nga ari nga agnagan Aśoka a namangon iti dakkel nga imperio babaen ti gubat ken dara. Idi kuan, sigun iti rekord, nakumberti kadagiti prinsipio ti Budismo. Idi inlaksidnat’ gubat, namangon kadagiti monumento iti likmut ti pagarianna a naikitikit dagiti proverbio a mangtulong kadagiti iturayanna a maaddaan ti nasaysayaat a panagbiag. Ket ti imperiona nabatad a natalna ken nabaknang.
Ti ngata wagas ni Aśoka isut’ dana ti talna? Nakalkaldaang, ta saan. Idi a natay ti emperador, natay met ti kinatalna a naikuyog kenkuana, ket ti imperiona nagrakaya. Daytoy ti mangipakita nga uray dagiti ganuat ti nagsayaat-rantana ken makabael nga agturay mapaayto no agangay gaput’ ipapatayna. Ti mannurat ti Eclesiastes nadakamatna daytoy a problema idi insuratna: “Ket . . . ginurak amin a nadagsen nga aramidko . . . nga ibatik iti tao a sumaganad kaniak. Ket asino ti makaammo no isunto ti maysa a masirib a tao wenno maag? Kaskasdi agturayto iti amin a nadagsen nga aramid a nagbannogak idi ket isu ti nangiparangak iti kinasiribko iti baba ti init. Daytoy kinaubbaw met.”—Eclesiastes 2:18, 19.
Wen, ti ipapatay ti maysa a tao ket isu ti di maparmek a tuben iti panangyegnat’ manayon a talna. Ti imbalakad ti salmista ket talaga a nainsiriban no maipapan iti daytoy a banag: “Dika agkammatalek kadagiti prinsipe, wenno iti anak ti naindagaan a tao, a kenkuana awan ti pannakaisalakan. Ti espirituna agpukaw, isu agpulang iti dagana; iti dayta met la nga aldaw dagiti panunotna mapukawda.”—Salmo 146:3, 4.
Kanayonan Pay a Ganuat ti Talna
Addada pay natauan a ganuat a kaskasdi a mangipakita no apay mapaay ti tao no iti pamuspusanna a mangyeg ti talna. Kas ehemplo, idi maikasangapulo a siglo, ti ganuat a naawagan Talna ti Dios nayusuat idiay Europa. Gapu ta nairanta daytoy a manalaknib kadagiti sanikua ti simbaan, nagbalin a mannakikappia a tulag ket idi ngalay ti maika-12 a siglo nagsaknap unay idiay Europa.
Sabali pay a konsepto ti naawagan “kinabalanse ti puersa.” Kas panangannurotda itoy a pagalagadan, addada agkakabangibang a nasion—a kas iti Europa—nga upayenda ti gubat babaen iti panangtaginayonda iti medio balanse a pannakaiwaras ti puersa kadagiti estado. No adda nabileg a nasion a mangraut iti nakapkapuy, adda sabali a nabileg a nasion a temporario a makialiansa iti dayta nakapkapuy tapno maupay daydiay nangiranta a rumaut. Daytoy a pagalagadan indalannat’ relasion ti Europa nanipud ngudo dagiti Gubat ni Napoleon agingga idi bimtak ti immuna a gubat sangalubongan idi 1914.
Kalpasan dayta a gubat, nabuangay ti Liga de Naciones a kas gunglo tapno pagsasaritaan dagiti nasion ti ririda imbes ket nga aggugubatda. Naturog daydi Liga idi bimtak ti maikadua a gubat sangalubongan, ngem kalpasan ti gubat, ti espirituna riniing ti Naciones Unidas, nga isut’ adda pay ingga ita.
Nupay kasta, amin dagitoy a ganuat napaayda a nangyeg ti pudpudno wenno manayon a talna. Bayat ti kaaddat’ Talna ti Dios a movimiento idi idiay Europa, dagiti taga Europa linabananda dagiti Moslem sigun kadagidi mawaw-dara a Krusada. Ket bayat a tagtaginayonen idi dagiti politiko ti talna idiay Europa babaen iti kinabalanse ti puersa, inyusuatda dagiti gubat ken nagipasdekdat’ imperio kadagiti daga nga addat’ ruar ti Europa. Daydi Liga de Naciones dina naatipa ti maikadua a gubat sangalubongan, ket ti Naciones Unidas dina nalapdan dagiti naulpit a panangikisap idiay Kampuchea wenno rinnisiris kadagiti lugar a kas iti Korea, Nigeria, Vietnam, ken Zaire.
Wen, agingga ita dagiti kasayaatan a mamagkakappia a ganuat dagiti politiko napaay. Dagiti agturay talaga a dida ammo nga ipasdek ti manayon a talna, ta malapdanda gaput’ ipapatay ken dagiti natauan nga erradoda ken kamali dagiti sabali. Uray pay no saan a dagitat’ makagapu, nupay kasta, kaskasdinto a di maited dagiti politiko ti talna. Apay a saan? Maigapu iti sabali a tuben a talaga a nakabilbileg.
Nailimed a Puersa a Manglapped iti Kinatalna
Saritaen ti Biblia daytoy a tuben no kunaenna: “Ti intero a lubong agdadata iti pannakabalin daydiay nadangkes.” (1 Juan 5:19) Daydiay nadangkes isun Satanas a Diablo, superhuman nga espiritu a nabilbileg ngem datayo. Nanipud punganay, ni Satanas nainaigen iti rebelion, panagulbod, ken pammapatay. (Genesis 3:1-6; Juan 8:44) Ti nabileg, nupay nalimed, nga impluensiana kadagiti ganuat toy lubong isut’ pasingkedan dagiti dadduma a napaltiingan a komentarista. Isut’ inawagan ni Pablo a kas “dios daytoy a sistema dagiti bambanag,” “ti agturay iti autoridad ti angin.” (2 Corinto 4:4; Efeso 2:2) Saan la a namimpinsan nga inawagan ni Jesus dayta a kas “agturay itoy lubong.”—Juan 12:31; 14:30; 16:11.
Yantangay ti lubong agdadata iti puersa ni Satanas, awan pulos posibilidadna nga iyegto dagiti politiko ti manayon a talna. Kaipapananna kadi a dinto pulos nga umay ti talna? Adda kadi asinoman a makabael a mangiturong ti sangatauan iti talna?
[Blurb iti panid 5]
Uray kasanot’ kasirib ken kangatot’ prinsipio ti agturay, inton agangay isu ket matay ken masansan a sandian dagidiay nakapkapuy ken nababbabat’ prinsipiona
[Blurb iti panid 6]
Ti kadaklan nga agsolsolo a tuben ti talna isun Satanas a Diablo
[Picture Credit Line iti panid 5]
Retrato ti U.S. National Archives