Ti Bato a Moabita—Nadadael Ngem Di Napukaw
TI BATO a Moabita, wenno Mesa, ginagarada a binurak iti uneg ti makatawen idi madiskobre idi 1868. Daytat’ ngangngani 3,000 a tawen ti kabayagnan. Maysa a piesa ti napasileng a nangisit a basalto nga addaan napino a nagtimbukel a tuktokna, daytat’ 112 centimetros ti kangatona, 71 centimetros ti kaakabana, ken 36 centimetros ti kapuskolna. Di nagbayag kalpasan ti pannakaburakna, 2 a dadakkel ken 18 a babassit a pasetna ti nasarakan manen, ngem ti kakatlo dayta a bato ti napukaw a di mabirukanen.
Kasano a ti kasta a naisangsangayan unay nga artifact ket ngangngani napukaw nga agnanayonen? Ken kasanot’ kapateg dayta kadagiti estudiante ti Biblia?
Panagsisinnikap ken Kinaawan Talek
Ni F. A. Klein ti umuna ken kaudian nga Europeo a nakakita iti bato iti di pay naburak a kasasaadna. Daytat’ nairaman kadagiti daddadael ti Dibon idiay amianan a daya ti Natay a Baybay. Isut’ nangaramid kadagiti ababa a krukis dagiti paset ti 34-linea a sursurat nga adda ti naipangato a beddengna ken, apaman a nakasubli idiay Jerusalem, impakaammonat’ nasapulanna iti amona a taga Prussia. Dagiti surat insigidada a nailasin kas naggaput’ Fenecia ket nabigbig ti pategna. Ti Royal Museum ti Berlin insaganana ti kuarta a panggatang iti bato, ngem di nagbayag dadduma nga interesado a partido ti nagtarigagay met iti dayta. Idi maammuandat’ balor ti sapulda, dagiti lokal a sheik inlemmengda dayta ket gapu itoy impangatoda ti balorna iti nakakatkatawa a presio.
Maysa nga arkeologo a Pranses nabaelannat’ nakaala ti naipalkap a papel iti sursurat, ngem gapu ta ti naipalkap a papel naikkaten sakbay a daytat’ nagmaga, ti markana ngangngani di makita. Kabayatanna, dimteng ti bilin manipud Damasco nga isuko dagiti Bedouin ti bato kadagiti opisiales ti gobierno. Ngem imbes nga agtungpalda, naikeddeng dagiti Bedouin a dadaelen dayta. Gapuna nangaramiddat’ apuy iti aglawlaw ti nasudi a relikia ket daytat’ inulit-ulitda a sinibugan ti danum. Idi napisin ti bato, dagiti tippingna ti dagus a naiwaras kadagiti lokal a pamilia tapno ikabilda kadagiti sarusarda, a kasla mangipasiguro ti bendision kadagiti apitda. Dayta met ti kasayaatan a pamay-an dagiti indibidual a makitinnawar a personal iti pannakailako dagiti naiwaras a tiptipping.
Nagbiag Manen ti Historia ti Biblia
Babaen iti tulong ti pasta ken naideppel a papel a mamagsisilpo kadagiti tipping a nagatgatangen, ti naikitikit iti bato napasubli met laeng iti kamaudiananna. Idi naipalgaken ti intero a teksto, nagsiddaaw dagiti eskolar. Ti kadaanan a monmon nadeskribir idi kas “ti nakaskasdaaw unay a bato a nadiskobre pay laeng.”
Imbangon ni Ari Mesa ti Moab ti Bato a Moabita nga agpaay ken diosna a Cemos tapno panglaglagip ti panangdadael ni Mesa iti panangdominar ti Israel, a, kunana, nagpaut ti 40 a tawtawen ket isut’ pinalubosan ni Cemos gapu ta isu ti “makaunget iti dagana.” Daytoy nga iyaalsa ti Moab ket masansan maibilbilang a nainaig kadagiti pasamak a nailanad iti maikatlo a kapitulo ti 2 Ar-ari. Iti monumento, imparammag ni Mesa ti kinarelihiusona, ti panangbangonna kadagiti siudad ken iti maysa a dalan, ken ti panagbiktoriana kontra iti Israel. Iti daytoy, intedna amin a pammadayaw ken Cemos a diosna. Ti pannakaabak ni Mesa ken ti pannakaidaton ti mismo nga anakna—a naikor-it idiay Biblia—ket, kas namnamaen ti maysa, di nairaman iti daytoy surat a panangitantan-ok ti bagina.
Adu a luglugar nga inlista ni Mesa kas dagiti disso a pinarmekna ket nadakamatda idiay Biblia, a nairaman kadakuada ti Medeba, Atarot, Nebo, ken Jahaz. Gapuna, suportaran ti bato ti kinaumiso dagiti salaysay ti Biblia. Ngem, naisalsalumina, ti panangusar ni Mesa iti Tetragrammaton, YHWH, ti nagan ti Dios ti Israel, idiay maika-18 a linea ti rekord. Sadiay inlastog ni Mesa: “Innalak sadiay [Nebo] dagiti [alikamen] ni Yahweh, nga ingguyguyodko ida iti saklang ni Cemos.” Malaksid iti Biblia, nalabit daytoy ti kasapaan a rekord iti pannakausar ti nasantuan a nagan.
Idi 1873 napasubli met laengen ti Bato a Moabita, a nainayon ti pasta ti mapukpukaw a teksto, ket daytat’ naipabuya iti museo ti Louvre, sadi Paris, nga ayanna agingga ita. Ti kaaspingna makita idiay British Museum, sadi London.
[Dagiti ladawan iti panid 31]
(Ngato) Ti daga ti Moab
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
(Kannigid) Ti naporma manen a Bato a Moabita
[Credit Line]
Musée du Louvre, Paris
(Kannawan) Ti Tetragrammaton kas panagparangna iti artifact
[Credit Line]
Ti Biblia idiay British Museum