Makitkitan Aya ti Sangalubongan a Talna?
ITI intero a historia, awan kinakurang dagiti plano maipapan ti talna ken dagiti nagduduma a kita ti deklarasion ti talna. Daksanggasat ta, agparang ti kasta met a kaadu dagiti gubat a nangwaswas kadagita. No maipapan kadagiti tulagan ken proklamasion ti talna, naadalen ti kaaduan a tattao ti saan unay panamatpati kadagita.
Iti las-ud dagiti naudi a sumagmamano a tawen, nupay kasta, nangrugi a marikna dagiti adu a managpaliiw ken analista ti damdamag nga adda naidaddaduma a mapaspasamak. Pinatanorda ti posibilidad nga, agpapan pay dagiti lokal a problema, itan mabalin a maisaaden ti kasasaad para iti sangalubongan a talna. “Ti namnama a maipaay iti natalna a pannakasolbar dagiti susik ket nasaysayaat pannakaisaadnan ngem iti uray ania a sabali a tawen nanipud panagpatingga ti Gubat Sangalubongan II,” kinuna ti Stockholm International Peace Institute. Maysa a prominente a koresponsal ti damag ti naguyugoy a nangikuna gapu kadagiti napartak a paspasamak idiay Akindaya nga Europa: “Ti talna ditoy Daga kasla ad-adda a posible itan ngem iti uray ania a tiempo nanipud Gubat Sangalubongan II.” Uray ti pagiwarnak a The Bulletin of the Atomic Scientists insarmingna daytoy a rikna. Idi 1988 pinaatrasna ti agdindinamag a relona ti panungpalan manipud tres minutos sakbay ti tengngat’ rabii a pinagbalin a seis minutos sakbay ti tengngat’ rabii, ket idi Abril 1990 pinaatrasna manen iti dies minutos sakbay ti tengngat’ rabii.
Amin daytoy pinataudna ti adu a panangnamnama ken napalalo a ragsak sakbay ti ibebettak ti gubat idiay Makintengnga a Daya. Ngem uray pay nanipud idin, sasawen ti dadduma a tattao a ti Cold War ken lumba iti armas iti nagbaetan dagiti dadakkel a pannakabalin ti nagpatinggan. Dadduma pinampanunotda payen no aniat’ aramidenda kadagiti adu a kuarta a namnamaen dagiti gobierno a didan magasto gapu iti napabassiten a paggastuan iti militar. Posible kadi nga immayen ti tiempo a maipaay iti manayon a talna? Pudno kadi nga ad-adalenen dagiti nasnasion a “pandayen dagiti kampilanda a pagbalinen a dingding ti arado ken dagiti pikada kas komkompay”? (Isaias 2:4) Aniat’ ipakita dagiti kinapudno?
Dagiti Nalipatanen a Gubat
“Ti panagpatinggan ti cold war ken ti baro a panagkinnaawatan ti Daya ken Laud ti nanggargari ti sumagmamano a mamati a ti talna ket gagangayen a banag,” kuna ti The Economist idiay London. “Saan. Ikkatenyo ti maysa a dakkel a gubuayan ti gulo, kaskasdi a ti lubong aduan pay kadagiti babassit.” Ania dagitoy “babassit” a kinagulo, wenno sussusik?
Ti Lentz Peace Research Laboratory, maysa nga agwaywayas nga organisasion ti panagsirarak idiay Estados Unidos, inreportna nga aginggat’ Setiembre 1990, di kumurang a 15 a gubat ti maar-aramid iti intero a lubong. Di inraman daytoy ti panangraut nga Iraqi iti Kuwait, ta imbilang laeng ti report dagiti gubat a sadiay sangaribo a tattao ti napapatay kada tawen agingga iti dayta a tiempo. Dadduma kadagitoy a gubat ti maar-aramiden iti 20 wenno ad-adu pay a tawen. No pagtitiponen 2,900,000 a biag ti kinettelda, ket kaaduan kadagitoy ti sibilian. Daytoy a bilang saanna nga inraman dagiti natnatay kadagiti kadadaraan a gubat a kasarsardengna iti napalabas a tawen, dagidiay napasamak sadi Uganda, Afghanistan, ken Iran-Iraq.
Nganngani tallo milion a tattao ti natay idinto a sitatalna koma ti lubong! Dayta a mismon ti nakalkaldaang. Ti dakdakkel a didigra, nupay kasta, a ta kaaduan kadagitoy a gubgubat ti maar-aramid a nganngani di madmadlaw—ken di pagledleddaangan—ti dadduma iti lubong. Dagitat’ makunkuna a dagiti nalipatanen a gubgubat, ta kaaduan kadagita—dagiti coup, guerra sibil, rebolusion—ti mapagdadangadangan kadagiti napangpanglaw a nasion. Iti kaaduan a tattao kadagiti nabaknang, industrialisado a nasnasion, ti kagudua milion a tattao a napapatay idiay Sudan, wenno ti kakatlo a milion a napapatay idiay Angola, ti kasla saan unay makapainteres. Kinapudnona, addada dagidiay mangirason a ti lubong addan iti di maartapan a periodo ti talna nanipud panagpatingga ti Gubat Sangalubongan II gapu ta awan gubat kadagiti adelantado a nasnasion ket, agpapan pay iti nakaro a danag ken panagurnong ti ig-igam, di naggugubat dagiti dadakkel a pannakabalin maibusor ti tunggal maysa.
Adda Kadi Namnama Maipaay iti Talna?
No ti talna kaipapananna ti kinaawan sangalubongan a nuklear a gubat, ngarud mairason a dagiti nasnasion nagballigidan iti panagreggetda a maipaay iti talna. Dagiti pagalagadan ti Mutual Assured Destruction linappedanda agingga ita dagiti dadakkel a pannakabalin. Ngem pudno kadi a talna dayta? Kasano a kasta, idinto nga agbibiag dagiti tattao iti panagbuteng iti giddato ken naan-anay a pannakaikisap? Kasano a pagsasaritaantay ti maipapan talna idinto nga, iti aglawlaw ti lubong, ti biag ti nakaad-adu a tattao ti nawarawara, nadadael ti pagbiaganda, ken ti inanamada iti nabagas ken napnek a panagbiag ti inkisap dagiti gubat, dakkel man wenno bassit?
Naminsan insurat ni Elie Wiesel a nangabak ti premio a Nobel: “Manipud punganay, nagsasaritaan dagiti tattao ti talna a saanda met maragragpat. Agkurkurangtay laeng aya ti kapadasan? Nupay pagsasaritaantay ti talna, aggugubattay met latta. No dadduma aggugubattayo iti nagan ti talna. . . . Mabalin a ti gubat nakadakdakkel unay a paset ti historia tapno daytat’ maikkat—iti agnanayon.”
Ket iti nabiit pay ti gubat idiay Makintengnga a Daya dinadaelna manen ti panangar-arapaap iti talna. Saan ngata a ti sangatauan tumaltaliaw laeng iti di umiso a gubuayan ti talna?
[Ladawan iti panid 3]
“Daytoy a kaputotan dagiti tattao ditoy daga mabalin a maimatangandan ti iyaay ti di agbalbaliwen a panawen ti talna iti historia ti sibilisasion.”—Presidente ti Soviet a ni Mikhail Gorbachev, iti miting dagiti kangatuan nga opisiales idiay Washington, D.C., E.U.A., Mayo 1990
[Credit Line]
UPI/Bettmann Newsphotos
[Dagiti ladawan iti panid 4]
“Maysa a baro a lubong ti wayawaya adda iti sanguanantayo . . . , maysa a lubong a sadiay ti talna agandor, a sadiay ti komersio addaan konsiensia ken sadiay amin dagiti kasla posible ket posibleda.”—Presidente ti E.U. a ni George Bush, iti sangalubongan a miting dagiti kangatuan nga opisiales ti ekonomia idiay Houston, Texas, E.U.A., Hulio 1990
[Credit Line]
UPI/Bettmann Newsphotos
“Dagiti pader a naminsan nanglakub kadagiti tattao ken ideya marmarpuogdan. Ikedkeddengen dagiti Europeo ti bukodda a pagtungpalan. Pilpilienda ti wayawaya. Pilpilienda ti ekonomiko a wayawaya. Pilpilienda ti talna.”—Deklarasion ti NATO iti miting idiay London, Inglatera, Hulio 1990
[Picture Credit Line iti panid 2]
Dagiti retrato iti akkub: Retrato ti Naval Observatory ti E.U. (bitbituen); Retrato ti NASA (daga)