Kasanot’ Panangmatmatyo iti Basol?
“APAY a kanayon a dumawat ti pammakawan kadagiti basoltayo no agkararag?” inreklamo ti maysa nga agtagibalay a makiad-adal iti Biblia iti maysa kadagiti Saksi ni Jehova. “Kunam la no maysaak a kriminal.” Kas iti daytoy a babai, adu ita ti di makarikna iti basol malaksid no nakaaramidda iti krimen.
Pudno daytoy nangruna iti Dumaya, a sadiay awan ammo dagiti tao maipapan iti natawid a basol kas isursuro dagiti Judio-Kristiano a relihion. (Genesis 3:1-5, 16-19; Roma 5:12) Kas pangarigan, kadagiti Shintoista ti basol ket maysa a rugit a naglaka a mapunas babaen ti panangiwagis ti padi iti sarukodna, nga adda naisilpo a papel wenno flax iti murdongna. Iti daytoy a seremonia, saan a kasapulan ti panagbabawi iti naaramid. Apay? “Saan laeng a dagiti dakes a tignay, no di ket uray dagiti di matengngel a natural a didigra, ti maawagan a tsumi [basol],” ilawlawag ti Kodansha Encyclopedia of Japan. Naibilang a basol dagiti natural a didigra, tsumi a di nakem dagiti tao, nga inikkat dagiti ritual a pananggugor.
Daytoy ti nangiturong iti kapanunotan a mabalin a mapunas ti aniaman a basol, uray dagiti ginagara a dakes nga aramid (malaksid dagiti kriminal a tignay a mapatawan ti dusa) babaen dagiti ritual a pananggugor. Iti paulo a “Ritual of Political Cleansing in Japan,” tinukoy ti The New York Times dayta a panangmatmat ken inlawlawagna nga ibilang dagiti politiko idiay Japan a nairaman kadagiti nakababain nga aramid dagiti bagida a “nagugoran” idi pinili manen ida dagiti botante. Gapuna, awan maaramid a pudpudno a panangilinteg, ken mabalin a mapasamakto manen dagiti umasping a nakababain nga aramid.
Naiduma ti panangmatmat dagiti Budista a mamati iti samsara, wenno agbalbaliw a pannakayanak, ken iti doktrina a Karma. “Sigun iti doktrina a karman,” ilawlawag ti The New Encyclopædia Britannica, “makaay-ayo ken naragsak ti ibunga ti naimbag a kababalin ken mangpataud iti pagannayasan nga agaramid iti naimbag, idinto ta dakes ti ibunga ti dakes a kababalin ken mangpataud iti pagannayasan nga agaramid iti dakes a maulit-ulit.” Iti sabali a pannao, dakes ti ibunga ti managbasol a kababalin. Nainaig ti sursuro a Karma iti sursuro ti agbalbaliw a pannakayanak, yantangay nakuna nga apektaran ti dadduma a Karma dagiti masanguanan a biag adu a tawen a naladladaw ngem iti biag a nakapasamakan ti aramid.
Kasano nga apektaran daytoy a sursuro dagiti mamati iti dayta? Kinuna ti maysa a babai a Budista a sipapasnek a namati iti Karma: “No kaniak di nainkalintegan ti agsagaba gapu iti maysa a banag a naisigud idi nayanakak ngem maipapan dayta awan pulos ti ammok. Masapul nga awatek dayta kas gasatko. Ti panangitalamitim kadagiti sutra ken panagregget a mangsalimetmet iti naimbag a panagbiag dina narisut dagiti parikutko. Nagbalinak a managpungpungtot ken di mapmapnek, kanayon nga agtanabutob.” Kas epekto ti sursuro ti Budismo maipapan kadagiti pagbanagan ti dakes a kababalin, nariknana nga awan serserbina.
Naiduma a wagas ti insuro ti Confucianismo, maysa pay a relihion iti Dumaya, iti panangsaranget iti kinadakes ti tao. Sigun ken Hsün-tzu, maysa kadagiti tallo a natan-ok a pilosopo ti Confucianismo, dakes ti natauan a kasasaad ken agduyos iti panagimbubukod. Tapno mataginayon ti sosial nga urnos dagiti tao nga addaan managbasol a pagannayasan, impaganetgetna ti kinapateg ti li, a kayatna a sawen nanakman a kababalin, pammadayaw, ken ti urnos dagiti bambanag. Ni Meng-tzu, maysa met a pilosopo ti Confucianismo, nupay maisupadi ti panangmatmatna iti natauan a kasasaad, binigbigna ti kaadda dagiti sosial a kinadakes ken, gapu ta agtalek a naimbag ti kasasaad dagiti tao, nagpannuray iti panangparang-ay iti bagi maipaay iti solusion. Aniaman kadagita, insuro dagiti pilosopo ti Confucianismo ti kinapateg ti edukasion ken panagsanay tapno maparmek ti basol ditoy lubong. Nupay umanamong dagiti sursuroda iti pannakasapul ti li, nakudrep ti kapanunotanda maipapan iti basol ken kinadakes.—Idiligyo ti Salmo 14:3; 51:5.
Agkupkupas a Panangmatmat iti Basol iti Lumaud
Iti Lumaud, nabatad dagiti tradisional a panangmatmat iti basol, ken umanamong ti kaaduan a tao nga adda ti basol ken masapul a liklikan. Nupay kasta, agbalbaliwen ti panangmatmat dagiti Lumaud iti basol. Adut’ di makarikna iti basol, nga awaganda ti timek ti konsiensia kas “rikna a nakabasol,” banag a liklikan. Nasurok nga 40 a tawenen ti napalabas, insennaay ni Papa Pius XII: “Ti basol iti daytoy a siglo isu ti pannakapukaw ti pannakarikna iti basol.” Sigun iti maysa a surbey a naipablaak iti linawas a Le Pelerin ti Katoliko, nakaskasdaaw ta 90 porsiento iti populasion ti Francia, a sadiay kaaduan a tao ti agkunkuna a Romano Katolikoda, ti saanen a mamati iti basol.
Pudno unay, iti Dumaya ken Lumaud, kasla mapnek lattan nga agbibiag ti kaaduan a tao ita a dida man la makarikna iti basol. Nupay kasta, kaipapanan kadi dayta nga awan ti basol? Sitatalged kadi a mailibaktayo? Maawanto kadi ti basol?