Ni Maimonides​—Ti Tao a Nangbaliw iti Judaismo

“MANIPUD ken Moises agingga ken Moises, awanen ti kas ken Moises.” Bigbigen ti adu a Judio daytoy a makaburburtia a pagsasao kas ebkas ti panagraem iti Judio a pilosopo, kodigero, ken komentarista iti Talmud ken ti Kasuratan idi maika-12-siglo, ni Moses Ben Maimon​—a pagaammo met kas Maimonides ken kas Rambam.a Adu ita ti di makaammo ken ni Maimonides, ngem dakkel ti impluensia dagiti sinuratna iti panagpampanunot dagiti Judio, Muslim, ken iglesia idi kaaldawanna. Siiinget a binaliwanna ti Judaismo. Asino ni Maimonides, ken apay nga ibilang ti adu a Judio kas “ti maikadua a Moises”?

Asino ni Maimonides?

Nayanak ni Maimonides idiay Córdoba, España, idi 1135. Ti amana, ni Maimon, a kangrunaan a nangsanay kenkuana maipanggep iti relihion bayat ti kinaubingna, ket maysa a nalatak nga eskolar manipud iti mabigbigbig a pamilia dagiti rabbi. Idi sinakup dagiti Almohad ti Córdoba idi 1148, pinagpilida dagiti Judio​—agpakumberteda iti Islam wenno pumanawda. Daytoy ti nangrugian ti napaut a panawen a panagalla-alla ti pamilia ni Maimonides. Idi 1160, nagnaedda idiay Fez, Morocco, a nagsanayanna kas maysa a mangngagas. Idi 1165, napilitan ti pamiliana nga agkamang idiay Palestina.

Nupay kasta, saan a natalged ti kasasaad idiay Israel. Naipasango idi ti bassit a kagimongan dagiti Judio iti peggad agpadpada manipud kadagiti Krusada ti Kakristianuan ken iti puersa dagiti Muslim. Kalpasan ti nakurang nga innem a bulan a kaaddada iti “Nasantuan a Daga,” nagkamang ni Maimonides ken ti pamiliana idiay Fustat, ti Kadaanan a Siudad ti Cairo, Egipto. Naan-anay a nabigbig ditoy dagiti saguday ni Maimonides. Idi 1177 nagbalin [ni Maimonides] a panguluen ti kagimongan dagiti Judio, ket idi 1185, nadutokan kas mangngagas iti korte ti nalatak a lider dagiti Muslim a ni Saladin. Nataginayon ni Maimonides dagitoy a saad agingga iti ipapatayna idi 1204. Nagdinamag ti kinalaingna nga agagas nga uray la naikuna nga agingga idiay Inglaterra, namin-ano a pinadas ni Leon-Panagpuspusona nga Ari Richard nga alaen ni Maimonides kas personal a mangngagasna.

Aniat’ Insuratna?

Maysa ni Maimonides a nabunga a mannurat. Kabayatan ti panangliklikna iti panangidadanes dagiti Muslim, nga agbibiag a kas maysa a pugante, insuratna ti kaaduan a paset iti umuna a kangrunaan a gapuananna, ti Commentary on the Mishnah.b Naisurat iti Arabe, ilawlawag daytoy [a libro] ti adu kadagiti kapanunotan ken termino iti Mishnah, a no dadduma agturong iti panangilawlawag iti kapanunotan ni Maimonides maipapan iti Judaismo. Iti paset a nakailawlawagan ti salaysay a Sanhedrin, nangputar ni Maimonides iti 13 a kangrunaan a prinsipio ti pammati dagiti Judio. Awanan pay a pulos idi ti Judaismo iti pormal a kredo, wenno deklarasion ti pammati. Ita, nagbalin ti 13 a Prinsipio ti pammati a pinutar ni Maimonides a pagtuladan dagiti simmarsaruno a naputar a kredo dagiti Judio​—Kitaenyo ti kahon, panid 23.

Inkagumaan ni Maimonides nga ilawlawag ti lohikal nga urnos dagiti amin a bambanag, pisikal man wenno naespirituan. Linaksidna ti bulsek a panamati, a kinalikagumanna ti pannakailawlawag ti amin a banag maibatay iti patienna a nainkalintegan a pammaneknek ken lohika. Nangiturong daytoy nakaisigudan a pagannayasan iti pannakaisurat ti obra maestrana​—ti Mishneh Torah.c

Idi kaaldawan ni Maimonides, minatmatan dagiti Judio ti “Torah,” wenno “Linteg,” kas agaplikar saan laeng a kadagiti naisurat a sasao nga inlanad ni Moises no di ket iti amin a panangipatarus dagiti rabbi iti daytoy a Linteg kadagiti naglabas a siglo. Nailanad dagitoy a kapanunotan iti Talmud ken iti rinibribu a pangngeddeng ken sinurat dagiti rabbi maipapan iti Talmud. Nabigbig ni Maimonides a gapu iti kinaadu ken kinaawan-urnos amin daytoy nga impormasion, saan a makaaramid ti gagangay a Judio kadagiti pangngeddeng a mangapektar iti inaldaw a panagbiagna. Awan ti kaaduan iti posision a mangaramid iti tungpal-biag a panangadal iti amin a sinurat dagiti rabbi, nga adu kadagitoy ti naisurat iti narigat [a tarusan] nga Aramaico. Tapno marisut daytoy, inurnos ni Maimonides daytoy nga impormasion, nga intampokna dagiti praktikal a pangngeddeng, ken inorganisarna dayta iti maysa a naurnos a sistema a buklen ti 14 a libro, a nabingaybingay sigun iti suheto. Insuratna dayta iti nakasaysayaat, nalawag, nasayud a Hebreo.

Ti Mishneh Torah ket maysa a praktikal unay a giya nga uray la nagdanag ti sumagmamano a papangulo a Judio amangan no suktan daytoy a naan-anay ti Talmud. Kaskasdi, binigbig uray dagidiay sumupiat ti kinasayaat dayta a sinurat. Daytoy nakaur-urnos a kodigo ket maysa a naidumduma a gapuanan, a nangpabaro iti maysa a sistema ti Judaismo a saanen a maawatan wenno masurotan ti gagangay a tao.

Kalpasanna, rinugian ni Maimonides nga isurat ti maysa pay a kangrunaan a gapuananna​—The Guide for the Perplexed. Tangay naipatarus idin dagiti Griego a klasiko iti Arabe, umad-adu dagiti Judio a makaammon ken ni Aristotle ken iti dadduma pay a pilosopo. Nariribukan ti dadduma, a narigatanda nga itunos ti literal a kaipapanan dagiti termino ti Biblia iti pilosopia. Iti The Guide for the Perplexed, inkagumaan ni Maimonides, nga addaan dakkel a panagraem ken ni Aristotle, nga inlawlawag ti kababagas ti Biblia ken ti Judaismo iti wagas a maitunos iti pilosopiko a kapanunotan ken lohika.​—Idiligyo ti 1 Corinto 2:1-5, 11-16.

Malaksid kadagitoy a kangrunaan a gapuanan ken dadduma pay a narelihiusuan a sinuratna, addaan autoridad a nagsurat ni Maimonides maipapan iti medisina ken astronomia. Adda maysa pay nga aspeto ti nabunga a plumana a di rumbeng a taliwaywayan. Kuna ti Encyclopaedia Judaica: “Rinugian dagiti surat ni Maimonides ti panawen ti panagsinnurat (letter writing). Isu ti kaunaan a Judio a mannurat (letter writer) a naitalimeng ti kaaduan a suratna. . . . Dagiti suratna ket kaay-ayo dagiti kasinnuratna, ken imbagaybagayna ti estilona iti kasasaadda.”

Aniat’ Insurona?

Iti 13 a Prinsipio ti Pammati a pinutarna, nangipaay ni Maimonides iti nalawag a balabala ti pammati, a ti dadduma kadagitoy ket nairamut iti Kasuratan. Nupay kasta, supiaten ti maikapito ken maikasiam a prinsipio ti kababagas ti Nainkasuratan a pammati ken ni Jesus kas Mesias.d Gapu iti apostata a sursuro ti Kakristianuan, kas ti Trinidad, ken ti agdadata a kinamanaginsisingpet a makita iti pammapatay kadagiti Krusada, di pakasdaawan a saanen a sinukimat pay ni Maimonides ti kina-Mesias ni Jesus.​—Mateo 7:21-23; 2 Pedro 2:1, 2.

Insurat ni Maimonides: “Adda kadi pay dakdakkel a pakaitibkolan ngem ti [Kinakristiano]? Nagsao dagiti amin a mammadto maipapan iti Mesias kas mannubbot ken manangisalakan ti Israel . . . [Iti kasupadina, ti Kinakristiano] ti makagapu iti pannakapapatay dagiti Judio babaen ti kampilan, pannakawarawara ken pannakaipababa ti natda kadakuada, pannakabalbaliw ti Torah, ken ti panagbasol ti kaaduan iti lubong ken panagserbida iti sabali a dios imbes nga iti Apo.”​—Mishneh Torah, “Ti Linteg Dagiti Ari ken Dagiti Gubatda,” kapitulo 11.

Kaskasdi, nupay mararaem, adu a Judio ti di nangikabkabilangan ken ni Maimonides maipanggep iti sumagmamano nga isyu a sipapanayag a sinalaysayna. Gapu iti dumakdakkel nga impluensia ti mistiko a Judaismo (Kabbalah), ad-adda a limmatak ti astrolohia kadagiti Judio. Insurat ni Maimonides: “Masapsaplit ti asinoman a makinamin iti astrolohia ken mangiplano iti trabaho wenno panagbiahena maibatay iti tiempo nga intuding dagiti astrologo . . . Kinaulbod ken panangallilaw amin dagitoy a banag . . . Asinoman a mamati kadagitoy a banag . . . ket maysa a maag ken nengneng.”​—Mishneh Torah, “Dagiti Linteg ti Idolatria,” kapitulo 11; idiligyo ti Levitico 19:26; Deuteronomio 18:9-13.

Siiinget met a binabalaw ni Maimonides ti maysa pay nga aramid: “Kinalikaguman dagiti [rabbi] kadagiti tattao ken komunidad ti panangtedda iti kuarta a para iti bagbagida ken naan-anay a simamaag nga impapatida kadagiti umili a daytoy ket maysa nga obligasion ken umiso . . . Di umiso amin daytoy. Awan ti uray maysa man la a sao, iti Torah man wenno iti pagsasao dagiti mamasirib [iti Talmud], a mangkanunong iti dayta.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Maigidiat kadagitoy a rabbi, nagbannog ni Maimonides tapno masuportaranna ti bagina kas maysa a mangngagas, a pulos a di nagpabayad iti narelihiusuan a serbisiona.​—Idiligyo ti 2 Corinto 2:17; 1 Tesalonica 2:9.

Kasano a Naapektaran ti Judaismo ken ti Dadduma Pay a Pammati?

Kinuna ni Propesor Yeshaiahu Leibowitz iti Hebrew University, Jerusalem: “Ni Maimonides ti kabibilgan a tao iti pakasaritaan ti Judaismo, manipud iti tiempo dagiti Patriarka ken Mammadto agingga iti agdama a tiempo.” Kuna ti Encyclopaedia Judaica: “Dakkel ti impluensia ni Maimonides iti masanguanan nga irarang-ay ti Judaismo. . . . Kuna pay ketdi ni C. Tchernowitz . . . a no saan a gapu ken Maimonides, nabingaybingay koman ti Judaismo iti nagduduma a sekta ken pammati . . . Maysa a dakkel a gapuanan ti panamagkaykaysana iti nadumaduma a kapanunotan.”

Babaen ti panangreorganisarna iti Judio a kapanunotan tapno mayataday kadagiti bukodna a kapanunotan maipanggep iti urnos ken lohika, binaliwan ni Maimonides ti kaipapanan ti Judaismo. Nasarakan agpadpada dagiti eskolar ken dagiti tattao a praktikal ken makaguyugoy daytoy baro a panangilawlawag. Adu kadagiti kapanunotan ni Maimonides ti inawat idi kamaudiananna uray dagiti bumusbusor kenkuana. Nupay nairanta dagiti sinuratna a mangwayawaya kadagiti Judio iti pannakasapul nga agpannuray iti nakaad-adu a komentario, iti saan a nabayag naisurat dagiti atiddog a komentario maipapan kadagiti gapuananna.

Kuna ti Encyclopaedia Judaica: “Ni Maimonides . . . ti kangrunaan a pilosopo a Judio idi Edad Media, ket ti sinuratna a Guide of the Perplexed ti kapatgan a pilosopiko a gapuanan ti maysa a Judio.” Nupay naisurat iti Arabe, naipatarus ti The Guide for the Perplexed iti Hebreo kabayatan ti panagbiag ni Maimonides ket di nagbayag kalpasanna, naipatarus iti Latin, a nausar para iti panagadal iti intero nga Europa. Nagbanaganna, ti naidumduma a panamaglaok ni Maimonides iti pilosopia ni Aristotle ken ti Judio a kapanunotan ket dagus a naibugas iti panagpampanunot ti Kakristianuan. Masansan a tukoyen dagiti eskolar ti Kakristianuan iti daydi a tiempo, kas kada Albertus Magnus ken Thomas Aquinas, dagiti kapanunotan ni Maimonides. Naimpluensiaan met dagiti eskolar ti Islam. Inimpluensiaan idi kamaudiananna ti pilosopikal a panagpampanunot ni Maimonides dagiti pilosopo a Judio, kas ken Baruch Spinoza, a sumina a naan-anay iti ortodokso a Judaismo.

Maibilang ni Maimonides kas maysa a Renaissance a tao a nagbiag sakbay ti Renaissance. Nainkalintegan pay laeng a prinsipio ti panangipettengna a ti pammati rumbeng a maitunos iti [umiso a] panagrasrason. Daytoy a prinsipio ti nangiturong kenkuana a mangbabalaw a siiinget iti narelihiusuan nga an-anito. Kaskasdi, ti dakes nga ulidan ti Kakristianuan ken ti impluensia ti pilosopia ni Aristotle ti masansan a nanglapped kenkuana a makagteng kadagiti konklusion a naan-anay a maitunos iti kinapudno ti Biblia. Nupay saan nga umanamong ti amin iti sasao a naikitikit iti lapida ti tanem ni Maimonides​—“Manipud ken Moises agingga ken Moises, awanen ti kas ken Moises”​—di mailibak a binaliwanna ti dana ken kababagas ti Judaismo.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 23]

TI 13 A PRINSIPIO TI PAMMATI A PINUTAR NI MAIMONIDESe

1. Ti Dios ti Namarsua ken Agturay kadagiti amin a banag. Isu laeng ti nangaramid, mangar-aramid, ken mangaramidto kadagiti amin a banag.

2. Maymaysa ti Dios. Awan ti kas Kenkuana iti kinamaymaysa.

3. Awan ti bagí ti Dios. Saan nga agaplikar Kenkuana dagiti pisikal a kapanunotan.

4. Ti Dios ti umuna ken ti maudi.

5. Ti Dios laeng ti rumbeng a pagkararagan. Saan a mabalin nga agkararag ti maysa iti sabali wenno iti aniaman a banag.

6. Pudno amin nga imbaga dagiti mammadto.

7. Naan-anay a pudno ti padto ni Moises. Isu ti kangrunaan kadagiti amin a mammadto, agpadpada sakbay ken kalpasanna.

8. Ti intero a Torah nga adda kadatayo ita ket isu met laeng daydi naited ken Moises.

9. Saan a mabalbaliwan ti Torah, ket pulos a di mangted ti Dios iti sabali.

10. Ammo ti Dios amin nga aramid ken pampanunot ti tao.

11. Gunggonaan ti Dios dagidiay mangsalimetmet kadagiti bilinna, ket dusaenna dagidiay makabasol maibusor Kenkuana.

12. Umayto ti Mesias.

13. Mapagungarto dagiti natay.

[Footnote]

[Credit Line iti panid 21]

Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations